Κωνσταντίνος Θεοτόκης, αναζητήσεις και προσανατολισμοί

    " Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης - ο Ντίνος, όπως τον έλεγαν οι συγγενείς κι οι φίλοι του - μια από τις πιο φωτεινές μορφές στον κόσμο των ελληνικών γραμμάτων , είναι ο γενάρχης της πρωτοπόρας σοσιαλιστικής πεζογραφίας στη χώρα μας[...] 

    Γεννήθηκε στις 13 Μάρτη του 1872 [...] στο χωριό Καρουσάδες της Κέρκυρας.

    [...] Συνδέεται με στενή φιλία με το συντοπίτη του ποιητή Λορέντζο Μαβίλη, κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερό του. Οι δυο φίλοι έχουν τις ίδιες πνευματικές ανησυχίες, τα ίδια ιδανικά και πορεύονται τον ίδιο δρόμο για κάμποσα χρόνια. Διαποτισμένοι κι οι δυο από τις φιλελεύθερες αρχές του Διαφωτισμού και της Γαλλικής αστικής επανάστασης, οραματίζονται και αγωνίζονται για την αστικοδημοκρατική αναγέννηση της Ελλάδας. [...] Παίρνουν μέρος στο κίνημα του Δημοτικισμού με την πίστη πως το κίνημα αυτό - πέρα από την αναγνώριση και την καθιέρωση της δημοτικής σαν επίσημης γλώσσας του έθνους - θάνοιγε το δρόμο για τον ολόπλευρο εκσυγχρονισμό και τη δημοκρατική αναγέννηση του τόπου. Πολεμούν ακόμα και με το όπλο στο χέρι για την απελευθέρωση των υπόδουλων εθνικών εδαφών. Το 1896 πολεμούν στην Κρήτη , επικεφαλής αντάρτικου σώματος που οργάνωσε και συντηρούσε με δικά του λεφτά ο Κ.Θεοτόκης. Και το 1897 με δικά τους αντάρτικα τμήματα πολεμούν ο Μαβίλης στην Ήπειρο κι ο Θεοτόκης στη Θεσσαλία.[...]
Λίγα χρόνια αργότερα ο Κ. Θεοτόκης θα συγκρουστεί ιδεολογικά με τον Λ. Μαβίλη και θα χωρίσουν τη δράση τους, χωρίς να πάψουν - ιδιαίτερα ο Θεοτόκης - να εκτιμούνται μεταξύ τους.

   Ο τυχοδιωκτικός πόλεμος του 1897 προκάλεσε και στον Κ.Θεοτόκη πολλά και βασανιστικά ερωτήματα. Έτσι άρχισε ν' αναζητάει τις βαθύτερες αιτίες της εθνικής και κοινωνικής αθλιότητας και κακοδαιμονίας[...]

   Με το γυρισμό του στην Κέρκυρα από την άτυχη εκστρατεία στη Θεσσαλία, ο Κ.Θεοτόκης μελετάει συστηματικά τα έργα του Κ.Μαρξ και του Φρ. Ένγκελς[...]

   [...] Ταξιδεύει στη Γερμανία [1907- 1909], όπου οι ιδεολογικές ζυμώσεις και το σοσιαλιστικό κίνημα βρίσκονταν σε πραγματικό οργασμό. Στο Μόναχο συναντιέται με τον Κώστα Χατζόπουλο, που είχε προσχωρήσει κιόλας κι ανήκε στην αριστερή πτέρυγα του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Η συνάντηση αυτή και οι συζητήσεις με τον Κ.Χατζόπουλο, μέσα στο γενικότερο πολιτικό και ιδεολογικό κλίμα, ολοκληρώνουν την απόφασή του να προσχωρήσει στη σοσιαλιστική ιδεολογία[...]

   [...] Σε γράμμα του από την Πράγα (28/8/1909) στον Κ.Χατζόπουλο στο Μόναχο, εκφράζει αυτή την απόφαση να αγωνιστεί για τη διάδοση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας και την οργάνωση Σοσιαλιστικού Κόμματος στην Ελλάδα:

" ...Γράψε μου, αγαπητέ μου, αν έχεις σκοπό να κατεβείς στη Ρομηοσύνη σε τούτες τις κρίσιμες στιγμές. Ίσως οι δυο μας ενωμένοι είμαστε μία δύναμη, ίσως βρίσκονται κι όλας εκεί κι άλλοι άνθρωποι με καρδιά και θάρρος. Και ίσως όλοι αυτοί να μη προσμένουν παρά το σύνθημα, έναν άνθρωπο να δόσει την πρώτη γυρισιά ( για να μιλήσω με τη Βουδιστική φρασεολογία) στη ρόδα της αλήθειας..."

   Για να εκτιμηθεί σωστά το γράμμα αυτό πρέπει να πάρουμε υπόψη ότι 14 μέρες νωρίτερα (στις 14/8/1909 ) είχε γίνει το " Κίνημα στο Γουδί" κι η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν πραγματικά κρίσιμη.

  Γυρνώντας στην Ελλάδα από τη Γερμανία, ο Κ. Θεοτόκης είναι πια πιστός οπαδός του σοσιαλισμού. Ένας σοσιαλιστής όμως διαποτισμένος από το πνεύμα και τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν την εποχή αυτή στη σοσιαλδημοκρατία της 2ης Διεθνούς. Και είναι περισσότερο ένας ιδεολόγος, παρά ένας έμπειρος πολιτικός ηγέτης, οργανωτής και καθοδηγητής των μαζών, που θα μπορούσε να επωμιστεί τα καθήκοντα και τις δυσκολίες της πραχτικής δράσης. Γι' αυτό κι οι πρώτες αποτυχημένες προσπάθειές του να ιδρύσει στην Κέρκυρα " Σοσιαλιστικό Κόμμα" , τον αποθαρρύνουν. Σε άλλο γράμμα του στον Κ.Χατζόπουλο (25/2/1910) από τους Καρουσάδες της Κέρκυρας ομολογεί:

" ...Για τη Σοσιαλιστική Εταιρία σε συγχαίρω για την ίδρυσή της (εννοεί τη Σοσιαλιστική Δημοτιστική Ένωση πούχει ιδρύσει το Δεκέμβρη του 1909 ο Κ.Χατζόπουλος στο Μόναχο μαζί μ' άλλους Έλληνες διανοούμενους), αλλά νομίζω πως σε τούτο το Κράτος είναι αδύνατο να προκόψει κάτι...Οι τάξεις εδώ στην Ελλάδα, δεν έχουν χωριστεί και δεν παλεύουν συνατές τους. Εμέ, λοιπόν, μου φαίνεται άσκοπο , προς το παρόν, να λάβω μέρος σ' ένα κόμμα, όποιο και νάναι, χωρίς να σου κρύβω πως όλες  μου οι συμπάθειες είναι με το μέρος του λαού, που γελιέται και τον γελούν..."

    Την οργανωτική απειρία, την ιδεολογική ανωριμότητα, αλλά και τις δύσκολες αντικειμενικές συνθήκες για την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήματος την εποχή αυτή, θα τη ζωντανέψει δέκα χρόνια αργότερα - στο περίφημο μυθιστόρημά του: " Οι σκλάβοι στα δεσμά τους "

   [...] Στα 1911 οι προσπάθειές του πετυχαίνουν. Μαζί με άλλους προοδευτικούς διανοούμενους συντοπίτες του, ιδρύει στην Κέρκυρα " Σοσιαλιστικό Κόμμα" και γίνεται ο ίδιος " ...η ψυχή της αριστερής κίνησης στο νησί του". Είναι τόσο μαχητικός και αδιάλλαχτος στις αρχές του, ώστε δεν διστάζει νάρθει σε σύγκρουση ακόμα και  με τον καλύτερο φίλο του, το Λορέντζο Μαβίλη, και ύστερα από μια έντονη συζήτηση να χωρίσουν για πάντα[...]

   [...] Όταν τον Ιούλη του 1914 ξέσπασε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος ο Κ.Θεοτόκης πήρε την αρχή σωστή θέση κι εκδήλωσε τη διαμαρτυρία του ενάντια στον πόλεμο αυτόν. Σε μια αφιέρωση στην φίλη του Ειρήνη Δενδρινού (15/9/1914) που μπήκε και σαν πρόλογος στο πρώτο βιβλίο του " Η τιμή και το χρήμα", γράφει ανάμεσα σ' άλλα:

" ...Είταν η τύχη του φαίνεται το ειρηνικό διήγημά μου( είχε πρωτοδημοσιευθεί στο περιοδικό "Νουμάς" το 1912) να προβάλει μέσα σε τέτιες κοσμοϊστορικές ταραχές, όταν ποτάμια αίματα βάφουν τη μητέρα γη, σα μια δειλή διαμαρτυρία ενάντια σ' ένα τόσο άτοπο καθεστώς, που για να υπάρχει χρειάζεται τον παράλογο φόνο και την ατυχία τόσων πλασμάτων. Τι σπατάλη ζωής έγινε στα χρόνια τούτα. Αλλά ας ευχηθούμε κιόλας , η τωρινή θλιβερή αιματοχυσία νάναι γραμμένη η τελευταία στα βιβλία της ανθρώπινης Μοίρας..."

    Μέσα στη φοβερή δίνη του πολέμου συνέρχεται στην Αθήνα (Απρίλης 1915), η Α' Πανελλαδική Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη , με τη συμμετοχή αντιπροσώπων των σοσιαλιστικών οργανώσεων της Αθήνας, του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης, της Κέρκυρας, του Βόλου, της Πάτρας και της Μυτιλήνης, με σκοπό την ενοποίησή τους και τη δημιουργία ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος. Στις εργασίες της Συνδιάσκεψης παίρνει μέρος και ο Κ.Θεοτόκης, σαν αντιπρόσωπος της οργάνωσης της Κέρκυρας που την καθοδηγούσε[...]

    Τον Αύγουστο όμως του 1916 εκδηλώνεται το ανταντόφιλο κίνημα του Ελευθέριου Βενιζέλου, το γνωστό σαν κίνημα" Εθνικής Αμύνης" με  κύρια επιδίωξη την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό των " Συμμάχων" ( Αντάντ) και σε αντίθεση με τις προσπάθειες του βασιλιά Κωνσταντίνου Γλύξμπουργκ και της αντιβενιζελικής παράταξης να εντάξουν την Ελλάδα στο πλευρό των Γερμανών και των συμμάχων τους.

   Το σοσιαλιστικό κίνημα της χώρας μας, την εποχή αυτή, είναι ακόμα αδύναμο, ανοργάνωτο και ασυντόνιστο και πολλά στελέχη του επηρεάζονται σοβαρά από τις δυο μεγάλες πολιτικές παρατάξεις της χώρας - τους βενιζελικούς και τους αντιβενιζελικούς.[...]
Πολλοί απ' αυτούς - μαζί κι ο Κ.Θεοτόκης, ο Κ.Χατζόπουλος και άλλοι - πίστεψαν ότι η συντριβή του γερμανικού ιμπεριαλισμού θα οδηγήσει στην απελευθέρωση των λαών. Γι' αυτό και προσχώρησαν στο Ανταντόφιλο κίνημα του Ε.Βενιζέλου[...]

   Μ' αυτή την πίστη ο Κ.Θεοτόκης προσχώρησε στο κίνημα του Ε.Βενιζέλου(1916), που τον διόρισε στην αρχή αντιπρόσωπο της κυβέρνησής του στην Κέρκυρα και σε συνέχεια τον έστειλε με διπλωματική αποστολή στην Ιταλία. Η προσχώρηση αυτή δεν σήμαινε καθόλου και ιδεολογική μεταστροφή, απάρνηση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας του. Ο Κ.Θεοτόκης θα μείνει ως το τέλος της ζωής του πιστός στο σοσιαλισμό. Όλο το έργο του είναι διαποτισμένο , στον ένα ή στον άλλο βαθμό, από τα ιδανικά του σοσιαλισμού και γι' αυτά τα ιδανικά μάχεται.

   Η Σοσιαλιστική Επανάσταση στη Ρωσία, τον Οχτώβρη του 1917, τον συγκλονίζει κατάβαθα, και την τραγουδάει σ' ένα από τα καλύτερα σονέτα του.[...]

   Πιστός πάντα στα ιδανικά του σοσιαλισμού θα επιστρέψει το 1920 το παράσημο που τούστειλε η κυβέρνηση του Ε.Βενιζέλου, με πρόσχημα " τις εθνικές υπηρεσίες" του, στην πραγματικότητα για ν ατον προσεταιριστεί πολιτικά. Και δεν μπορούσε να κρατήσει διαφορετική στάση. Για τον Κ.Θεοτόκη είταν αδιανόητος κάθε καιροσκοπισμός και κάθε συμβιβασμός. 

" ...Δεν γνώρισα άλλον, λέει η Γαλάτεια Καζαντζάκη, να συγκινείται ως τα δάκρυα μπρος στην κάθε γενναία εκδήλωση, στο κάθε ηθικό μεγαλέιο, μπρος στην κάθε αρετή, στον κάθε ηρωισμό"

Το κείμενο είναι απόσπασμα της μελέτης Κωνσταντίνος Θεοτόκης που βρίσκεται στο βιβλίο του Τάκη Αδάμου , Η λογοτεχνική κληρονομιά μας ( Από μια άλλη σκοπιά), Βιβλίο Α΄- Πεζογράφοι, Καστανιώτης 1979