Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων

Ο Λογοτεχνικός Κύκλος το 1956 στο Ντεζ της Ρουμανίας. Από
αριστερά: Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Κώστας Μπόσης, Έλλη
Αλεξίου, Τάκης Αδάμος, Νίκος Κυτόπουλος, Απόστολος Σπήλιος.*

Η λογοτεχνία των πολιτικών προσφύγων έχει μονοπωλήσει τους τελευταίους μήνες τα αναγνωστικά ενδιαφέροντα μου. Είναι ένα πεδίο ευρύ με μεγάλο ενδιαφέρον. Η πρώτη αφορμή μου δόθηκε όταν διάβασα το μυθιστόρημα του Κώστα Μπόση , Ο Κραβαρίτης. 
Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για αυτόν τον συγγραφέα που έζησε και πέθανε στην πολιτική προσφυγιά οδηγήθηκα στα βιβλία των Άννας Ματθαίου και Πόπης Πολέμη:" Διαδρομές της Μέλπως Αξιώτη" και " Η εκδοτική περιπέτεια των Ελλήνων Κομμουνιστών . Από το βουνό στην υπερορία 1947 -1968. " 
Γνώρισα  μέρος του έργου του Κώστα Μπόση, της Μέλπως Αξιώτη αλλά και άλλων συγγραφέων πολιτικών προσφύγων όπως ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, ο Δημήτρης Χατζής, η Έλλη Αλεξίου αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν, τις κρίσεις και επικρίσεις της Επιτροπής Διαφώτισης του ΚΚΕ και του Λογοτεχνικού Κύκλου. Οι ίδιοι συγγραφείς ήταν κριτές και κρινόμενοι.
Προσπάθησα να σχηματίσω δική μου άποψη για τα έργα αυτών των συγγραφέων. Το πρόβλημα είναι ότι εκτός από ορισμένα βιβλία του Δημήτρη Χατζή  που έχουν επανεκδοθεί και δυο του Κώστα Μπόση ( Ο Κραβαρίτης και το ....τρένο τραβούσε για τα ξεχερσώματα) που βρίσκονται ακόμα σε κάποια βιβλιοπωλεία, τα περισσότερα  είναι εξαντλημένα από τον εκδότη ή δεν κυκλοφόρησαν ποτέ στην Ελλάδα ή αν κυκλοφόρησαν αυτό έγινε με ιδιωτική πρωτοβουλία και γι' αυτό είναι δυσέρευτα. Αναζήτησα και  βρήκα με μεγάλη δυσκολία πολλά από τα βιβλία  κυρίως σε παλαιοβιβλιοπωλεία.
Επειδή όμως το ένα βιβλίο οδηγεί στο άλλο έφτασα και σε μία άλλη εξαιρετική μελέτη για την πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων. Είναι η μελέτη - δοκίμιο της Βενετίας Αποστολίδου, Τραύμα και Μνήμη, η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων.
Γράφει η συγγραφέας:
" Ο σκοπός, λοιπόν, του βιβλίου μου είναι να μελετήσει την πεζογραφία που έγραψαν οι πολιτικοί πρόσφυγες από το 1950 έως σήμερα, αλλά και την πεζογραφία που μιλάει γι' αυτούς. Γιατί οι πρόσφυγες δεν έμειναν σιωπηλοί` από τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς άρχισαν να γράφουν για τις αναμνήσεις τους από τη Κατοχή και τον Εμφύλιο, για τη ζωή τους στην υπερορία και τον επαναπατρισμό . Άλλο ζήτημα αν η λογοτεχνική τους παραγωγή δεν διαβάστηκε στην Ελλάδα ή υποτιμηθήκε συλλήβδην.
Πώς μελετούμε, όμως, αυτή την πεζογραφική παραγωγή; Ο τίτλος που επέλεξα για το βιβλίο δίνει το στίγμα: τραύμα και μνήμη είναι δυο έννοιες οι οποίες συμλεκόμενες μας βοηθούν να προσεγγίσουμε το σώμα αυτών των έργων. Θα μπορούσε να πει κανείς πως λείπει μια άλλη σημαντική έννοια, η εξορία. Η εξορία είναι μια υπερ - έννοια στην περίπτωσή μας γιατί είναι κατά κάποιο τρόπο, η ομπρέλα κάτω από την οποία βιώνεται το τραύμα και δουλεύει η μνήμη, μέσω της αφήγησης..."
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε πέντε κεφάλαια στα οποία η Βενετία Αποστολίδου επιχειρεί να προσεγγίσει και να εξετάσει τη λογοτεχνική παραγωγή των πολιτικών προσφύγων σε σχέση με την Αντίσταση και τον Εμφύλιο αλλά και τη ζωή τους στην υπερορία και την επιθυμία επαναπατρισμού. Επιπλέον μελετά την εικόνα των πολιτικών προσφύγων στη μεταγενέστερη πεζογραφία όπως έχει δοθεί από τους ίδιους κατά την παραμονή τους στην υπερορία ή μετά τον επαναπατρισμό τους αλλά και άλλους νεότερους συγγραφείς θεωρώντας αυτήν την πεζογραφία "οργανικό τμήμα της συνολικής λογοτεχνικής παραγωγής για τον Εμφύλιο` μιας παραγωγής η οποία μετρά πάρα πολλά έργα ..." και στο τέλος " εξετάζεται συνδυαστικά η λογοτεχνική παραγωγή  των δύο παράλληλων μνημονικών κοινοτήτων, των πολιτικών προσφύγων και των επιζησάντων στην Ελλάδα..."

Βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου το 2011.

Βενετία Αποστολίδου, Τραύμα και Μνήμη. Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2010

*Η φωτογραφία  από το βιβλίο « Μεταπολεμική Πεζογραφία, από τον πόλεμο του '40 ως τη δικτατορία του '67, τόμος Β'», Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1988, στο λήμμα Μήτσος Αλεξανδρόπουλος.