Όταν κυβερνά ο όλεθρος...

Ό,τι συνέβη στην κουλτούρα μας με το πραξικόπημα περιέχει τα συμπτώματα μιας καταστροφής. Δεν είναι όμως δυνατόν να προχωρήσει κανείς βαθύτερα στο φαινόμενο. Υπάρχουν πάρα πολλές δυσκολίες - εν γένει - που εμποδίζουν να βλέπουμε τι γίνεται κάθε φορά στη ζωή της κουλτούρας. Δυσκολίες συνυφασμένες με τη φύση της. Ο πολιτισμός, κι όταν ακόμα καταστρέφεται, κρατάει την αξιοπρέπειά του. Είναι έξω από το δικό του χαρακτήρα η κραυγή. Δέχεται το χτύπημα και πέφτει ήρεμα σαν λουλούδι. Αυτή είναι μία από τις αιτίες που κάνουν συχνότατα τις καταστροφές στην ευαίσθητη αυτή περιοχή να τις διαπιστώνουμε εκ των υστέρων, ερχόμαστε μόνο να κάνουμε τις θλιβερές διαπιστώσεις, όταν τα φαινόμενα έχουν συντελεστεί. Ακριβώς εδώ βρίσκεται κι ο πιο σοβαρός κίνδυνος.
Απαραίτητο δεν είναι να συνδέσουμε τα ελληνικά γεγονότα με θλιβερές προοπτικές, όμως όσα γίναν μέχρι τώρα ξυπνάν σοβαρές ανησυχίες. Ένας παραλληλισμός: Λένε ότι εδώ και λίγες μέρες η στρατιωτική κυβέρνηση ζήτησε απ' τον κρατούμενό της πρώην υπουργό του Συντονισμού Παπανδρέου να μελετήσει την οικονομική κατάσταση , όπως διαμορφώνεται μετά το πραξικόπημα. Να μελετήσει και να προτείνει λύσεις. Ο Παπανδρέου αρνήθηκε, και σωστά γιατί πρώτος όρος για μια ομαλή λειτουργία και στο κεφάλαιο της οικονομίας είναι να φύγει η διχτατορία. Αυτά μπορεί να συμβαίνουν στην οικονομία που ξέρει να ζει και ν' αμύνεται. Η οικονομία έχει τον τρόπο της να επιβάλει χειρονομίες απόγνωσης, σαν αυτή που έγινε στο φυλακισμένο οικονομολόγο από εκείνους που τον ρίξαν στη φυλακή. Η οικονομία δεν είναι λουλούδι. Ζει και πεθαίνει σαν τον πρωτόγονο άνθρωπο. Και προτού πεθάνει, αναγκάζει όλους όσους την οδηγούν στο θάνατο να πεθάνουν πρώτα εκείνοι οι ίδιοι. Η οικονομία δεν είναι τέχνη - κι έτσι η χούντα ό,τι καταστροφές και να προξενεί, ποτέ δεν πρόκειται να αποταθεί στο φυλακισμένο "υπουργό" της ποίησης Γιάννη Ρίτσο για να του προτείνει να μελετήσει τι συνέβη στην ποίηση και να υποδείξει τρόπους θεραπείας. Η καταστροφή της κουλτούρας είναι κάτι που το θέλει ο φασισμός, παράλληλα όμως όσοι δε θέλουν την καταστροφή της κουλτούρας δυσκολεύονται να καταλάβουν ότι πράγματι πρόκειται περί καταστροφής  - αυτή είναι η μια πλευρά της τραγωδίας.
Σήμερα γίνεται στην Ελλάδα ό,τι έγινε κι άλλες φορές,

δολοφονώντας κάθε μέρα το παρόν, δεν άφησαν
να γεννηθεί ένας Φειδίας` γιατί το φως
το σκοτώνουν από βρέφος ακόμη,
βάζοντας χοίρους να θηλάζουν το βυζί της πατρίδας.

Οι στίχοι τούτοι, ενός από τους καλύτερος σημερινούς ποιητές μας ( τ' όνομά του δεν θα το αναφέρω), λένε αυτό ακριβώς που γίνεται. Η ανατριχιαστική εικόνα με τα γουρούνια στο στήθος της πατρίδας είναι μάλιστα αρκετά συγκρατημένη. Επίσης ακριβολογεί ο ποιητής κι εκεί που μιλάει για τη γέννηση ενός Φειδία. Έτσι είναι. Ένας Φειδίας ήταν να γεννηθεί τούτες τις χρονιές στην Ελλάδα. Όλα τα σημεία δείχναν πως βάδιζε ο πολιτισμός μας σταθερά σε σπουδαία φαινόμενα. Μα δεν είναι δυνατόν στα όρια ενός σύντομου άρθρου να επεκταθούμε στο ζήτημα αυτό και να δώσουμε τα επιχειρήματα που θα δικαιολογούσαν μια τέτοια αισιοδοξία. Ένα όμως είναι αναμφισβήτητο, πως ζούσαμε μια περίοδο εξαιρετικής ανόδου που προμηνούσε σημαντικά φανερώματα.

 " Μεγαλοφυίες και ταλέντα δεν μπορεί να δημιουργεί κανείς, μα μπορεί να δημιουργεί κουλτούρα κι όσο πλατύτερη και δημοκρατικότερη είναι, τόσο ευνοϊκότερα ετοιμάζεται το έδαφος που θα φυτρώσουν τα ταλέντα κι οι μεγαλοφυίες" - είναι μια σωστή σκέψη του Χένριχ Νιεϊχάουζ. Εν ψυχρώ κι εν συνειδήσει οι απαίσιοι άνθρωποι του πραξικοπήματος επιχειρήσαν και προσπαθούν να καταστρέψουν ό,τι είχε με κόπο δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια, έπειτα από τις άλλες καταστροφές που υπέστη η τέχνη στο πρόσφατο παρελθόν.

Τι κατόρθωσαν ως τώρα;
Πρώτο, ότι δώσαν σ' όλα όψη νεκροταφείου. Στην Ελλάδα οι ελεύθεροι, δηλαδή οι μη ακόμα φυλακισμένοι, πνευματικοί άνθρωποι σιωπούν, εκτός ελάχιστες περιπτώσεις, όπου για διάφορους λόγους - σ' αυτούς λογαριάζουμε και την ανάγκη του ψωμιού - πνευματικοί άνθρωποι με αξία βγαίνουν και διατυπώνουν πού και πού άχρωμες σκέψεις για άχρωμα θέματα στη μόνη σοβαρή εφημερίδα που εξακολουθεί δυστυχώς να κυκλοφορεί, το " Βήμα". Είναι λιγοστές εξαιρέσεις. Κατά κανόνα ο κόσμος σιωπά. Τη φωνή των φυλακών δεν μπορούμε ακόμα να την ακούσουμε. Υπάρχει κι ένα άλλο κομμάτι, σοβαρές πνευματικές δυνάμεις, κυρίως από τις νεότερες γενιές, που πήραν το δρόμο της προσφυγιάς, τους δρόμους τους τόσο γνωστούς στο δοκιμαζόμενο ελληνικό πνεύμα καθόλη περίπου τη νεότερη ιστορία - παραδουνάβιες χώρες, Ρωσία, Ιταλία, Γαλλία...Κοντολογής το θέαμα του πνευματικού χώρου παρουσιάζει την εικόνα που δίνει το ξαφνικό ανεμοβρόχι - ο καθένας τρέχει ν' απαγγιάσει, ο τόπος αδειάζει, η βροχή εξακολουθεί ραγδαία` σ' αυτή την κατάσταση βρισκόμαστε όλους αυτούς τους μήνες.

Μα είναι αρκετό να θυμίσουμε μερικά ονόματα από τους πιο διακεκριμένους εκπροσώπους της εθνικής μας κουλτούρας που βρίσκονται στη φυλακή και στην εξορία - το Ρίτσο, την Κατράκη και το Θεοδωράκη. Ο υποφαινόμενος είναι μακριά από κάθε σκέψη να προσδεθούν τα ποικίλα φαινόμενα του πολιτισμού σε δυο - τρία ονόματα, όποια και νάναι. Αλλά ποιος θ' αρνηθεί ότι οι τρεις αυτοί αιχμάλωτοι είναι μέσα στις εντελώς πρώτες αξίες μας σήμερα και ότι βρίσκονται στη φυλακή ακριβώς λόγω της εξέχουσας θέσης που κατέχουν μέσα στην κουλτούρα μας; Η φυλάκισή τους δεν είναι κάτι που αφορά απλώς τη βιογραφία τους. Αφορά τη βιογραφία του πολιτισμού μας. Η πλατιά τους φήμη - πλατιά κι ανταξιότατη του έργου τους - τόσο στο εσωτερικό, όσο κι έξω στον άλλο κόσμο, απαλλάσσει από την προσπάθεια να σκιαγραφηθεί έστω εδώ η προσωπικότητά τους. Στο σοβιετικό κοινό οι δυο πρώτοι είναι γνωστότατοι, για τη Βάσω Κατράκη αρκεί να θυμίσουμε πως τ' όνομά της, διεθνώς αναγνωρισμένο, έχει τιμηθεί επανειλημμένα με πρώτης τάξεως βραβεία των γραφικών τεχνών, όπως στη Βενετία και τελευταία στο Ζάγκρεμπ. Πέρα όμως απ' το έργο τους, η προσωπική ιστορία του ακολουθεί επίσης τη μοίρα του νεοελληνικού μας πολιτισμού, είναι ένα από τα κεφάλαιά του και στα κύρια σημεία του το έχει ιστορήσει ο Ρίτσος στο γνωστό μήνυμά του το 1950 στο Ζολιό Κιουρί, από την εξορία του στον Άη Στράτη, λίγα χιλιόμετρα πιο κει απ' τον τόπο της σημερινής του εξορίας:

Έτσι από ξερονήσι σε ξερονήσι
κουβαλώντας από λύπη σε λύπη το μπόγο μας
κουβαλώντας την καρδιά μας μέσα στο μπόγο μας
κουβαλώντας την πίστη μας μέσα στην καρδιά μας
πολλές φορές δίχως ψωμί
πολλές φορές δίχως νερό
μ' αλυσίδες στα χέρια
μη προφταίνοντας να πιάσουμε φιλία μ' ένα δέντρο
ή μ' ένα παράθυρο
πάντα μ' αλυσίδες στα χέρια
γιατί είμαστε κάτι άνθρωποι έτσι απλοί
κάτι κεφάλια αγύριστα
που ποτέ δεν ξεμάθαμε ν' αγαπάμε
 όπως και συ, τη λευτεριά και την ειρήνη.

Δεν είναι μόνο οι τρεις τούτες περιπτώσεις. Φυλακή κι εξορία είναι κι άλλοι αξιόλογοι
λογοτέχνες και καλλιτέχνες κι επιστήμονες, όπως ο ιστορικός Βουρνάς, ο διευθυντής της " Επιθεώρησης Τέχνης", αισθητικός και ποιητής Κουλουφάκος, ο λογοτέχνης Σπήλιος, ο ποιητής Σαραντής, ο κριτικός Δρομάζος - και πρέπει να προστέσουμε πως ακόμη δεν έχουμε δυστυχώς σαφή αντίληψη πόσοι και ποιοι ακριβώς έχουν συλληφθεί και κρατούνται.
Αλλά δεν είναι το ζήτημα στα περισσότερα ή λιγότερα πρόσωπα, όσο στο φαινόμενο της φυλακισμένης σκέψης, στους λόγους που έκαναν τη χούντα να συλλάβει και να κρατάει στα νησιά τους λογοτέχνες και τους καλλιτέχνες. Στο πρόσωπο των προοδευτικών διανοούμενων, ο φασισμός επιχειρεί να θέσει εκτός μάχης έναν από τους φυσικούς του αντιπάλους - την ελευθερία να λέγεται αυτό που γίνεται. Από τον Ιούλιο του ' 65, τότε που διεπράχθη η πρώτη φάση του πραξικοπήματος ο πνευματικός κόσμος, πέρα από κόμματα, εναντιώθηκε ρητά στη διαγραφόμενη απειλή και βάζοντας το χέρι στην καρδιά πρέπει να του αναγνωρίσουμε ότι καθόλη την περίοδο που μεσολάβησε μεταξύ Ιουλίου του ' 65 και Απριλίου του ' 67 έκανε το δημοκρατικό του χρέος. Να λ.χ τι έλεγε το ' 65 ένας απ' τους φυλακισμένους, ο Κουλουφάκος:

" Ανοχή του πραξικοπήματος θα σήμαινε εγκατάλειψη κάθε ελπίδας για την οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της πατρίδας μας. Θα σήμαινε εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας για τη διαπαιδαγώγηση υπέυθυνων κι ενεργών πολιτών, ικανών να λειτουργούν ως πλήθος φωτισμένων ατόμων κι όχι ως λεγεώνες φανατικών ή αδιάφορων υπηκόων. Θα σήμαινε καταδίκη της Ελλάδας σε χώρα μισθοφόρων και ξενοδοχοϋπαλλήλων, σε χώρα που η δουλοπρέπεια, η διαβολή, η ευλύγιστη μέση θ' αποτελέσουν καθεστώς..."

Εδώ μέσα έχουμε όλους τους κινδύνους στους οποίους έχει εμπλακεί η Ελλάδα του πραξικοπήματος.

"Όλο αυτόν τον καιρό έχασα το αίσθημα της ανάγκης να εργαστώ καλλιτεχνικά, έχασα την επαφή μου με τη δουλειά μου...Μας απομένει ν' αγωνιστούμε για τη σωτηρία της πατρίδας μας που ανόητα κι ανόσια την ρίχνουνε στη ντροπή, ν' αγωνιστούμε για την επικράτηση των συμφερόντων του ταλαίπωρου και προδομένου λαού μας, για την ηθική, πνευματική κι επιστημονική ανάπλαση του τόπου μας και για μια αληθινή δημοκρατία."

Είναι από τις δηλώσεις, πάλι το 1965, της Βάσως Κατράκη.

Τα κύρια σημεία του κατηγορητηρίου που θα τους απαγγείλει σε δυο χρόνια η χούντα. Γι' αυτά τους ταλαιπωρούν. Γι' αυτά αξίζουν το σεβασμό μας και χρέος μας ν' αγωνιστούμε για να τους σώσουμε.
Να σώσουμε τους ανθρώπους και την υπόθεση για την οποία υποφέρουν. Οι φυλακισμένοι κι οι εξόριστοι, κι αν ακόμη πρόκειται να μείνουν ένας και δύο, είναι το σπαθί που κρατάει η χούντα πάνω απόλο τον πνευματικό κόσμο. Η εξορία κι η φυλακή  μερικών, είναι απειλή για όλους. Να γιατί η τύχη του καθενός απ' αυτούς είναι η τύχη που θα πλήξει καθέναν αν αποφασίσει να διακόψει τη σιωπή του, να επιτελέσει σωστά το λειτούργημά του.

Ίσως ποτέ άλλοτε δε βρεθήκαμε σε τόσο φριχτά χέρια.
Όταν ένας γελωτοποιός κυβερνά
χρέος έχει ένας αληθινός ποιητής να μιλήσει

- έγραφε ο ίδιος ποιητής που δεν τον ονομάσαμε και προηγουμένως. Αυτό γραφόταν το 1965, όταν πράγματι κυβερνούσε ένας γελωτοποιός. Τώρα τούτοι που κυβερνάν είναι επίσης γελωτοποιοί, αλλά όχι μόνο. Αντιπροσωπεύουν καταστάσεις κρισιμότερες, κινδύνους βαθύτερους. Είναι γυμνή η αλήθεια όταν λέμε - και το έχουν πει πολιτικοί κι οικονομολόγοι αξίας - πως τώρα " την Ελλάδα την κυβερνά ο όλεθρος ". Συνεπώς δεν αρκεί να επισημανθεί ο κίνδυνος που έρχεται. Πρέπει να γίνει ό,τι μπορεί για ν' αποκοπεί ο κατήφορος` και σ' έναν τέτοιον αγώνα οι έλληνες διανοούμενοι υπολογίζουν και στη συμπαράσταση των συναδέλφων τους από τις άλλες πολιτισμένες χώρες. Ακριβώς γι' αυτό θα ήθελα να τελειώσω με τη σκέψη πως θάταν ευχής έργο, όσο ακόμη δεν είναι αργά, ν' αναζωογονηθεί η ιδέα ενός διεθνούς συνεδρίου για την υπεράσπιση του νεοελληνικούπολιτισμού απ' το φασισμό, ιδέα που είχε υποβληθεί στο 4ο συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων κι έγινε μ' ενθουσιασμό δεχτή από τους αντιπροσώπους του συνεδρίου κι από τους παριστάμενους προσκεκλημένους του.

( Δημοσιεύτηκε στη " Φιλολογική Εφημερίδα " της Μόσχας , στις 15 Νοεμβρίου 1967 μαζί με ποιήματα των φυλακισμένων ποιητών μας Ρίτσου, Κουλουφάκου, Σαραντή).

Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Αντίσταση - Δημοκρατία. Μελέτες - άρθρα. Κέδρος, Μόσχα  1975