Το υπόγειο ρεύμα

Στις αρχές του 20^ου αιώνα και κάτω από την επίδραση της Οκτωβριανής Επανάστασης δημιουργήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ( ΗΠΑ) η προλεταριακή λογοτεχνία, η αμερικάνικη προλεταριακή λογοτεχνία. 

Πολλή κουβέντα έχει γίνει για το περιεχόμενο αυτής της λογοτεχνίας και τους δημιουργούς της στην Αμερική.  Καλλιεργήθηκε σε μια εποχή που εκδηλωνόταν έντονη και σκληρή ταξική αντιπαράθεση και παράλληλα οργανωνόταν ένα συνδικαλιστικό κίνημα με ταξικό προσανατολισμό. Συγχρόνως  δρούσε ένα Κομμουνιστικό Κόμμα με μεγάλη επιρροή στους εργαζόμενους, αλλά και στις γυναίκες και στους μαύρους.  

Ποιοι όμως δημιούργησαν την προλεταριακή λογοτεχνία; Συχνά οι λογοτέχνες δεν ήταν οι ίδιοι προλετάριοι. Τα προβλήματα όμως της εποχής τους, που εντάθηκαν με την οικονομική κρίση του 1929, οδηγούσαν τους συγγραφείς της μεσαίας κυρίως τάξης στις γραμμές του προλεταριάτου. Ο πόλεμος, η ανεργία, η εξάπλωση της κρίσης δεν τους άφηναν ασυγκίνητους. Προσπαθούσαν να δουν την πραγματικότητα με άλλα μάτια, από τη σκοπιά της εργατικής τάξης. Κατά συνέπεια εμπνέονταν από τους αγώνες της, τα προβλήματα της και  τα μετέτρεπαν  σε τέχνη  αποκαλύπτοντας συγχρόνως την εκμετάλλευση πάνω στην οποία στηρίζεται η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα.

Δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι οποίοι διαφώνησαν με τον όρο προλεταριακή λογοτεχνία και το περιεχόμενό της. Ταύτισαν μάλιστα αυτή τη λογοτεχνία με την προπαγάνδα προσπαθώντας να υποβαθμίσουν το ρόλο της και την αξία της.

Πολλοί όμως ήταν οι μεγάλοι λογοτέχνες που εκπροσώπησαν την προλεταριακή λογοτεχνία και μάλιστα βραβεύτηκαν για το έργο τους( Apton Sinclair, John  Steinbeck ,Richard Nathaniel Wright κ.α) 

Ένας από τους συγγραφείς αυτούς είναι ο Albert Maltz. Γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1908 και σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και στο Γέιλ. Ασχολήθηκε με το Θέατρο και τον Κινηματογράφο. Στη συνέχεια έγραψε διηγήματα και μυθιστορήματα. Το 1935 εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και το 1947 κλήθηκε να καταθέσει μαζί με άλλους εννέα στην Επιτροπή  Αντιαμερικανικών Υποθέσεων ως ύποπτοι για κομμουνιστική διείσδυση στον Κινηματογράφο. Όλοι μαζί αποτέλεσαν την ομάδα  « Hollywood 10»  , οι οποίοι αρνήθηκαν να καταδώσουν συνεργάτες τους και γι’ αυτό μπήκαν στη μαύρη λίστα και στη συνέχεια, το 1950, φυλακίστηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα.  

Γράφει ο ίδιος :

« Το κελί της φυλακής μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, όπως και να’ ναι όμως, για τον πολιτικό κρατούμενο είναι χώρος στοχασμού. Δεν μπορεί να’ χεις συνέχεια μπροστά σου ατσαλένια κάγκελα και να μη σκέφτεσαι. Οι τοίχοι του μπετόν διδάσκουν μόνοι τους φιλοσοφία.

Έμαθα πολλά πράγματα στη φυλακή. Μα πρώτα απ’ όλα έμαθα να εκτιμώ την πραγματική αξία της ασύλληπτης δύναμης που κλείνει μέσα της η ανθρωπότητα όταν την κινεί ένα ιδανικό...Δεν είναι καθόλου ευχάριστο να είσαι φυλακισμένος. Όταν , όμως φυλακίζονται άνθρωποι τίμιοι, μόνο και μόνο επειδή μίλησαν στο όνομα της ανθρωπότητας, τότε το σίδερο και η πέτρα γίνονται πράγματα ομιλητικά και αντιδονούν τη δύναμη των ιδεών. Τότε το αφτί του φυλακισμένου ακούει, το μάτι του βλέπει και η καρδιά του χτυπά στο ρυθμό του κόσμου που τραβάει μπροστά».

Το υπόγειο ρεύμα είναι το πρώτο μυθιστόρημα του Albert Maltz. Η υπόθεση εκτυλίσσεται  στο Ντιτρόιτ το  χειμώνα του 1936 και αντανακλώνται δημιουργικά σε αυτή οι κρίσιμοι αγώνες στην αυτοκινηβιομηχανία General Motors . Με δραματικό τρόπο ο συγγραφέας συνδυάζει τα πραγματικά γεγονότα με τη φαντασία και συνθέτει ένα εξαιρετικό κοινωνικό και πολιτικό μυθιστόρημα .

Τρία μερόνυχτα διαρκεί η ιστορία. Αναπτύσσεται σε δύο παράλληλα επίπεδα. Από τη μια μεριά η ζωή και η δράση του κομμουνιστή Πρίνσι που δουλεύει με ψευδώνυμο στο εργοστάσιο Τζέφερσον Μότορς και προσπαθεί μαζί με τους συντρόφους του να οργανώσουν τους εργάτες. Και από την άλλη η προσπάθεια της εργοδοσίας να διεισδύσει με χαφιέδες μέσα στην οργάνωση και να διαβρώσει το συνδικαλιστικό κίνημα. Συγχρόνως  κάτω από τον μανδύα του πατριωτισμού και του αμερικανισμού οργανώνεται και δρα η Μαύρη Λεγεώνα, μυστική φασιστική οργάνωση που την επανδρώνουν και τη στηρίζουν επιχειρηματίες και κορυφαία στελέχη του πολιτικού κόσμου των ΗΠΑ. Με αυτήν εμπλέκεται  ο Κέλογκ , επικεφαλής της οργάνωσης , φανατικά αφοσιωμένος στους σκοπούς της  , οπαδός της ωμής βίας. Άνθρωπος αποτυχημένος και δειλός με πολλά προσωπικά προβλήματα που βρίσκει διέξοδο και ευχαρίστηση στην εκδίκηση και τον εκφοβισμό.  Αδίστακτος , ψυχρός εκτελεστής . Μέσω αυτού μυείται  και ο Γκρεμπ, προσωπάρχης του εργοστασίου Τζέφερσον Μότορς. Πιο εκλεπτυσμένος, προερχόμενος από την εργατική τάξη αναρριχήθηκε κοινωνικά αξιοποιώντας τον κυνισμό και την υπέρμετρη φιλοδοξία του.  Αυτά τα χαρακτηριστικά του τον οδηγούν στη Μαύρη Λεγεώνα που τη θεωρεί ένα σκαλοπάτι για να πετύχει τους σκοπούς του  και να διαλύσει το συνδικαλιστικό κίνημα των εργατών.

Αυτά τα τρία πρόσωπα τα δένει μεταξύ τους η απαγωγή και η δολοφονία του Πρίνσι. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο Μαλτς αναδεικνύει με συνταρακτικό τρόπο τη σύγκρουση ανάμεσα στις διαφορετικές ιδεολογίες, τακτικές και μεθόδους. Στη μια μεριά ο αγώνας για τη ζωή , στην άλλη ο δρόμος που οδηγεί στο σκοτάδι.

Ο Γκρεμπ αποσκοπεί να προσεταιριστεί τον Πρίνσι , να τον χρησιμοποιήσει σαν δούρειο ίππο για να διαλύσει το συνδικάτο και να τσακίσει το συνδικαλιστικό κίνημα στην αυτοκινητοβιομηχανία. Έχει μάθει να πληρώνει και να προσελκύει διάφορους αδύναμους χαρακτήρες με το μέρος του . Αυτοί είναι κυρίως άνθρωποι με ποινικά αδικήματα, φυλακισμένοι, περιθωριακοί. Έχει λοιπόν τον τρόπο του να τους χρησιμοποιεί εναντίον των άλλων.  Η φθορά της συνείδησης με τον χρηματισμό της. Κατά τον ίδιο τρόπο νόμιζε ότι θα λυγίσει και τον Πρίνσι.

Στην πολύ δυνατή κουβέντα που γίνεται ανάμεσα στο Γκρεμπ και τον Πρίνσι αποκαλύπτονται οι μέθοδοι του συστήματος και η δράση του. Στους διαλόγους που ανταλλάσσονται συγκρούονται μετωπικά δύο διαφορετικοί κόσμοι, διαφορετικές αξίες και τρόποι ζωής.

Ο προσωπάρχης της Τζέφερσον Μότορς  προσπαθεί να πείσει με διάφορους τρόπους τον Πρίνσι να εγκαταλείψει τις ιδέες του, να προδώσει τους συντρόφους του και να συνεργαστεί μαζί του. Παρακολουθούμε τα επιχειρήματά του που ξεκινούν με ήπιο τρόπο , συγκαταβατικό για να φτάσουν σιγά σιγά στην κορύφωση και την απειλή του θανάτου αν δεν δεχθεί τη συνεργασία ο Πρίνσι.

Ο Πρίνσι  βρίσκεται μπροστά σε μια δύσκολη απόφαση. Κρίνεται η ζωή του, αλλά και το όνειρο για μια καλύτερη ζωή , τα ιδανικά του. Η εσωτερική πάλη , η συνειδησιακή σύγκρουση  για την απόφαση συνταράσσουν τον αναγνώστη γιατί γίνονται μέσα στη ψυχή και στο νου ενός ανθρώπου και όχι υπερ- ανθρώπου.   Ο Πρίνσι  είναι νέος, έχει όνειρα, είναι μαχητής  και πεισματάρης . Μάχεται και με τον ίδιο του τον εαυτό. Σκέφτεται τις πράξεις του, τα λάθη του, τις αδυναμίες του. Τις σκέψεις του πότε τις μεταφέρει ο αφηγητής και πότε δίνονται μέσα από ένα εφιαλτικό όνειρο, τις  αναμνήσεις του,με εσωτερικό μονόλογο.

Δεν ήθελε να πεθάνει, αλλά δεν μπορούσε να προδώσει τίποτε από αυτά που αγάπησε στη ζωή του και αγωνίστηκε να τα πραγματοποιήσει. Δεν μπορούσε να προδώσει την ιδεολογία του, το Κόμμα του, τους συντρόφους του, την αγαπημένη του.

Ο σεβασμός, η αξιοπρέπεια , οι αρχές με τις οποίες επέλεξε να ζήσει συγκρούονται με όσα ο Γκρεμπ του προσφέρει.

Επομένως η απόφασή του να επιλέξει  να πεθάνει ουσιαστικά είναι απόφαση υπέρ της ζωής. Της ζωής των άλλων , των ανθρώπων του και όλων εκείνων που θα συνεχίσουν να ονειρεύονται μια καλύτερη κοινωνία και θα αγωνίζονται γι’ αυτήν.

Πιστός στο υπόγειο ρεύμα της ζωής του.

 « Το βασικό είναι να μένει ο άνθρωπος σταθερός στο ιδανικό του. Αυτό και τίποτε άλλο – είναι το υπόγειο ρεύμα της ζωής  του. Δίχως αυτό δεν είναι τίποτα. Δεν μπορώ να προδώσω! Όποιος προδίνει το ιδανικό του χάνεται.»

Οι υπόλοιποι χαρακτήρες που πλαισιώνουν το έργο είναι  οι εργάτες – σύντροφοι κομμουνιστές του Πρίνσι και οι συνεργάτες των Κέλογκ και Γκρεμπ. Οι πρώτοι  συνδέονται μεταξύ τους με τα κοινά σοσιαλιστικά  ιδανικά, τα όνειρα αλλά και τις προσπάθειες να αλλάξουν τόσο οι ίδιοι όσο και οι δικοί τους άνθρωποι, να συνειδητοποιηθούν ταξικά. Κινητοποιούνται άμεσα όταν πληροφορούνται  την απαγωγή του Πρίνσι και συμμετέχουν  με αυταπάρνηση στις έρευνες για τον εντοπισμό του. Η ανθρωπιά και η συντροφικότητα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά τους. Μοναδική είναι η στιγμή που συγκρούονται οι δυο μαύροι, ο σύντροφος του Πρίνσι και ο καταδότης του. Η σύγκρουση αναδεικνύει με συγκλονιστικό τρόπο  σοβαρά κοινωνικά προβλήματα αλλά και με ποιο τρόπο η εργοδοσία στρέφει τον έναν εργαζόμενο εναντίον του άλλου. Ο διάλογος ανάμεσα στους δύο μαύρους  διδάσκει αντιρατσιστική συμπεριφορά.

Στην απέναντι όχθη σκιαγραφούνται τα ανδρείκελα του Γκρεμπ και τα φασιστοειδή της Μαύρης Λεγεώνας. Εκτελούν μόνο διαταγές και δεν διστάζουν να σκοτώσουν εάν τους το ζητήσουν.  Προβάλλοντας τη δράση τους και την τακτική που εφαρμόζουν  στα θύματα τους , τις δολιοφθορές και  τον εσκεμμένο τρόπο με τον οποίο διεισδύουν στους εργάτες , στους χώρους δουλειάς και εκδηλώσεων σε μια προσπάθεια κατασυκοφάντησης των κομμουνιστών και των οργανώσεων τους  ο Albert Maltz προειδοποιεί για τον φασιστικό κίνδυνο που ελλοχεύει  και θέτει προβληματισμούς για τις φασιστικές ομάδες που δραστηριοποιούνται με διάφορα προσωπεία και παραπλανούν τους Αμερικανούς για τους σκοπούς και τους στόχους τους. Ας μην ξεχνάμε ότι το 1936 ήδη ο ναζισμός και ο φασισμός είναι σκληρή πραγματικότητα στην Ευρώπη και οι Αμερικανοί φασίστες τους συναγωνίζονται σε ωμότητα και βία.

Εκείνο το πρόσωπο όμως που παράλληλα με τον Πρίνσι αποδίδεται με πολύ ζωντάνια και τρυφερότητα, που συγκλονίζει με την αφοσίωσή του  και συγκινεί βαθειά με την αξιοπρέπειά του και την αγάπη του είναι η Μπέτσι, η γυναίκα του. Νιόπαντροι, ερωτευμένοι, σύντροφοι βιώνουν την εκμετάλλευση, την αδικία, τη σκληρή δουλειά . Αγωνιούν για τη ζωή τους, αγωνίζονται για το μέλλον τους, προσπαθούν να δώσουν λύσεις στα προβλήματα που δημιουργεί η δουλειά τους. Ψάχνουν να βρουν χρόνο, να συναντηθούν μια μέρα τη βδομάδα , τη μέρα που δε δουλεύουν. Ο Πρίνσι δουλεύει νυχτερινή βάρδια στο εργοστάσιο και η Μπέτσι πρωινή σε πλυντήριο.  Η σχέση τους στηρίζεται στην αληθινή αγάπη , στην κατανόηση και στις κοινές πεποιθήσεις . Το αποτέλεσμα είναι ότι κρατώντας γερά ο ένας το χέρι του άλλου στέκονται  όρθιοι μέσα στις αντίξοοες κοινωνικές και εργασιακές συνθήκες.

Ο Μaltz   κατορθώνει να αποδώσει με λεπτές ψυχολογικές αποχρώσεις και διακυμάνσεις το μαρτύριο της Μπέτσι όταν ο Πρίνσι αγνοείται, αλλά και την ένταση, την ταραχή,  τις σκέψεις και τα συναισθήματα των συντρόφων του στη διάρκεια της ολονύκτιας αναζήτησης του. Η αγωνία , ο φόβος , η αίσθηση του κακού που αιωρείται στην ατμόσφαιρα, ο πόνος, η οδύνη, η απειλή του οριστικού αποχωρισμού , η απελπισία κλιμακώνονται και μετατρέπονται σιγά σιγά  μέσα στην ψυχή της Μπέτσι σε μαρτύριο.  Ο φρικτός ψυχικός πόνος ξεσπά σε θρήνο και σπαραγμό και εξωτερικεύεται με κάθε μέλος του σώματος , σε κάθε κίνησή του. Η Μπέτσι συντρίβεται.

Έχει γραφτεί ότι η θητεία του Maltz στον κινηματογράφο τον βοήθησε να δημιουργήσει σύντομες και γρήγορες σκηνές  που τις αναπτύσσει κλιμακωτά εντείνοντας τη δράση και δημιουργώντας ατμόσφαιρα . Σε αυτό σημαντικό ρόλο παίζουν οι διάλογοι που δίνουν θεατρικότητα στις σκηνές , οι λεπτομερείς περιγραφές των τόπων, των προσώπων, των εκφράσεων και των συναισθημάτων τους.

Το υπόγειο ρεύμα είναι ένα έργο διεισδυτικό, διορατικό και επίκαιρο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η προσέγγιση με την οποία παρουσιάζεται η σύγκρουση του Κομμουνιστικού Κόμματος και του εργατικού κινήματος με τον εργοδοτικό συνδικαλισμό, αλλά και οι μέθοδοι που χρησιμοποίησε ο δεύτερος για την επικράτησή του στις ΗΠΑ.  Εκείνο όμως το στοιχείο που αναδεικνύεται  και είναι εξαιρετικά επίκαιρο σήμερα είναι η οργάνωση και η δράση των φασιστικών ομάδων. Χωρίς να σχολιάζει αφήνει πολύ καθαρά να φανεί  ότι  ο φασισμός είναι δημιούργημα του καπιταλιστικού συστήματος και ότι αυτό το ίδιο τον συντηρεί προβάλλοντας πατριωτικά και εθνικιστικά συνθήματα , απόψεις για την καθαρότητα και την ανωτερότητα της λευκής φυλής, η οποία πρέπει να επικρατήσει με κάθε τρόπο.

«Το υπόγειο ρεύμα χαιρετίστηκε από τους κριτικούς ως μια άλλη «εξαίρεση» του κανόνα της αριστερής λογοτεχνίας. Η Herald Tribune, για παράδειγμα, θαρραλέα αναφέρει:

«Εδώ υπάρχει ένας αριστερός συγγραφέας που μπορεί να γράψει» . Δεν έχω πρόχειρες στατιστικές για «εξαιρέσεις» σαν τον Στάινμπεκ , Ράιτ και πολλούς άλλους των οποίων το έργο πρόσφατα εκδόθηκε. Είναι προφανές , ωστόσο, ότι αν έχεις αρκετά παραδείγματα που παραβιάζουν τον κανόνα , είναι καιρός να φτιάξεις έναν νέο. Σε κάθε περίπτωση, μια εξαίρεση σαν το υπόγειο ρεύμα καλεί σε γιορτή. Και ο καλύτερος τρόπος να γιορτάσεις είναι να  διαβάσεις αυτό το στοχαστικό και συναρπαστικό μυθιστόρημα το ταχύτερο δυνατόν» (Samuel  Sillen, 23 Ιουλίου 1940)

 Άλμπερτ Μαλτς, Το υπόγειο ρεύμα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2013 

Πηγές:

1) Sammuel Sillen,The Underground stream. Albert Maltz's story of industrial conflict in Detroit, 1936, is a dramatic commentary on the issues of American life today.The New Masses , July 23, 1940

2) Joseph Freeman Εισαγωγή στην Αμερικάνικη Προλεταριακή Λογοτεχνία

( επιλογή) Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, 2^η έκδοση