Τα «Πέτρινα» Πανεπιστήμια (Α΄μέρος)

 Γράφει η ofisofi // atexnos
 «Για να περπατήσεις στο σωστό δρόμο, χρειάζεσαι φως. Και το φως είναι γράμματα. Ο κόσμος πρέπει να μάθει να διαβάζει, γιατί αλλιώς ακούει μόνο ό,τι του λένε οι άλλοι… Η φυλακή πρέπει να γίνει σχολείο».
Μ. Παπαμαύρος

Το ζήτημα της εκπαίδευσης, της μόρφωσης και γενικότερα της παιδείας είναι πάντα στην επικαιρότητα. Η παρεχόμενη γνώση, ο τρόπος διδασκαλίας, τα βιβλία, οι εκπαιδευτικοί και γενικότερα το εκπαιδευτικό σύστημα παίζουν έναν καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη ζωή και στην εξέλιξη της κοινωνίας διαχρονικά.
Στις μέρες μας εξακολουθούμε να αγωνιζόμαστε για καλύτερη παιδεία, για υποχρεωτική εκπαίδευση, για ουσιαστική μόρφωση. Αν και ο μεγαλύτερος αριθμός των νέων τελειώνει το σχολείο και εισάγεται σε κάποια ανώτερη ή ανώτατη σχολή δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για πραγματική εκπαίδευση και κυρίως για μόρφωση με την έννοια της πνευματικής και ψυχικής καλλιέργειας και τη συμβολή της στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Πολλά τα μέσα, ακόμη περισσότερες οι πληροφορίες, κορεσμός από αριστούχους νέους σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης. Η μόρφωση εξακολουθεί να είναι το μεγάλο ζητούμενο.
Υπήρξαν όμως εποχές μέχρι και το πιο πρόσφατο παρελθόν που για χιλιάδες ανθρώπους τίποτε από όλα αυτά δεν ήταν μέσα στην ζωή του. Χρειάστηκαν να γίνουν πολλοί αγώνες για να κατοχυρωθεί το δικαίωμα στη δωρεάν παιδεία και να κατανοηθεί ότι η παιδεία δεν είναι προνόμιο αλλά δικαίωμα.
Σε αυτό το σημείωμα όμως δεν θα γίνει αναφορά στην επίσημα παρεχόμενη εκπαίδευση, αλλά σε μια άγνωστη στους πολλούς πλευρά της παιδείας. Είναι η παιδεία που παρεχόταν στις εξορίες, στις φυλακές και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και αφορά τους πολιτικούς κρατούμενους και εξόριστους σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο ο ελληνικός χώρος έζησε μια μεγάλη περιπέτεια με εξίσου σημαντικές εξελίξεις και επιδράσεις στη ζωή των ανθρώπων.

Από την α” περίοδο: 1924-1942, από τους τόπους εξορίας. Αντιφασίστας 1-10- 1939, χειρόγραφη εφημερίδα, όργανο Ομάδας Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων Ανάφης.(πηγή: Αρχείο ΚΚΕ, Περισσός, Αθήνα).

Από το 1924 έως το 1974 μέσα στις φυλακές και στις εξορίες δόθηκε ένας πρωτοφανής αγώνας να μορφωθούν οι έγκλειστοι και οι εκτοπισμένοι με την καθοδήγηση του ΚΚΕ. Η μόρφωση μέσα σε αυτές τις συνθήκες ταυτίστηκε με στάση ζωής μέσω της οποίας ο άνθρωπος συνειδητοποιείται και αγωνίζεται να αλλάξει το υπάρχον κοινωνικό σύστημα προς όφελος όλης της ανθρωπότητας.
Η Κυριακή Α. Καμαρινού, εκπαιδευτικός η ίδια, ερεύνησε και μελέτησε το θέμα της μόρφωσης και της αυτομόρφωσης των αγωνιστών στους τόπους εγκλεισμού και εκτοπισμού και το αποτέλεσμα των προσπαθειών της είναι το βιβλίο “Τα «Πέτρινα» Πανεπιστήμια. Ο αγώνας για τη μόρφωση στις φυλακές και τις εξορίες 1924 – 1974.”
Η μελέτη αυτή δεν εξετάζει απλά το φαινόμενο αυτό αλλά το εντάσσει μέσα στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο της κάθε εποχής και στο ειδικότερο της εξέλιξης και διαμόρφωσης της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Χρησιμοποιεί πλήθος στοιχείων, πηγών και μαρτυριών. Στο τέλος μάλιστα παραθέτει, φύλλα εφημερίδων των εξορίστων, σημειώσεις τους και συνεντεύξεις από προσωπικότητες αντιπροσωπευτικές των διαφοροποιήσεων που συντελέστηκαν στο χώρο της Αριστεράς.
Στην εισαγωγή του βιβλίου η συγγραφέας επισημαίνει ότι οι ομάδες των πολιτικών κρατουμένων λειτούργησαν και δραστηριοποιήθηκαν κανονικά παρά τις τεράστιες δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν μέσα σε αυτούς τους χώρους και τον αναγκαστικό περιορισμό τους. Αυτό είναι το αξιοθαύμαστο και το συγκλονιστικό, ότι οι κρατούμενοι ή οι εξόριστοι αγωνιστές όχι απλά κατόρθωσαν να επιβιώσουν αλλά να μετασχηματίσουν τις απάνθρωπες και εξαιρετικά επώδυνες συνθήκες της ζωής τους σε αυτούς τους χώρους σε συνθήκες δημιουργίας, ψυχικής και πνευματικής καλλιέργειας. Ακόμη και ένα βήμα πριν το θάνατο δεν εγκατέλειπαν την προσπάθεια τους να μορφωθούν.

Από τη β” περίοδο: 1945 – 1966. Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ.
Χειρόγραφες προσκλήσεις σε ψυχαγωγικές και αθλητικές δραστηριότητες.
Το «επικινδυνείο» ήταν ο θάλαμος όπου η Διεύθυνση των φυλακών απομόνωνε τις «ιδιαίτερα» επικίνδυνες κρατούμενες. (Πηγή: Ο. Παπαδούκα, Γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, Αθήνα 1981)

«Το βέβαιο, όμως, είναι ότι και το πρόβλημα του αναλφαβητισμού αντιμετωπίστηκε και η προώθηση των τυπικών σπουδών σε μέσο, αλλά και ανώτερο, επίπεδο προωθήθηκε, τουλάχιστον στο ουσιαστικό μέρος (αφού δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν επίσημα σχολεία) και η επαγγελματική κατάρτιση μορφοποιήθηκε με τις ξένες γλώσσες και τα λογιστικά, που αποτέλεσαν εφόδια για επαγγελματική απασχόληση, όσων επέζησαν, και η φιλοσοφική παιδεία, με τη μορφή της ιδεολογικής καλλιέργειας, έδωσε ανθρώπους που διαδραματίσανε σοβαρό ρόλο στα πολιτικά και κοινωνικά πράγματα».
Η συγγραφέας χωρίζει το χρονικό διάστημα 1924-1974 σε τρεις περιόδους: 1924–1942, 1945–1966, 1967-1974. Διαγραμματικά η έρευνά της αφορά τις μορφές διδασκαλίας και τους στόχους της, το περιεχόμενο των μαθημάτων που προσανατολίζονταν στην επαγγελματική κατάρτιση, στην απόκτηση γνώσεων γενικής παιδείας και στην ιδεολογική επάρκεια.
Το α’ μέρος του βιβλίου αφηγείται τα βασικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικής εκπαίδευσης από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους στα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τα τελευταία χρόνια του 20ου. Παρουσιάζει επιπλέον τις πρώτες εκτός σχολικού συστήματος επιμορφωτικές προσπάθειες από ιδιωτικούς και εκκλησιαστικούς φορείς την ίδια εποχή και αναφέρεται στις πρώτες κρατικές παρεμβάσεις που αφορούσαν την επιμόρφωση των ενηλίκων σε μια εποχή που το ποσοστό του αναλφαβητισμού ξεπερνούσε το 40%. Εξετάζει επίσης τον αναπροσανατολισμό της Λαϊκής Επιμόρφωσης που συνέπεσε χρονικά με τις πολιτικές εξελίξεις της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας αρχής γενομένης από το 1981. Το α’ αυτό μέρος κλείνει με μια εκτενή αναφορά στην παρέμβαση του λαϊκού κινήματος, τις ειδικές συνθήκες μέσα στις οποίες αυτό αναπτύχθηκε και σε συνδυασμό με το αίτημά του για άνοδο του μορφωτικού επιπέδου του λαού. Η ιστορική διαδρομή αρχίζει από την επανάσταση του 1821, περνά στις μορφωτικές δραστηριότητες της Federation το 1909, συνεχίζει με την ίδρυση του ΣΕΚΕ το 1918, τις προσπάθειες του Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1926 για να φτάσει στο «Σχέδιο Λαϊκής Παιδείας» που υπέβαλε η Κυβέρνηση του Βουνού το 1944 και από εκεί στο 1948 και στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο που λειτούργησε στην Πελοπόννησο στη διάρκεια του εμφυλίου. Δεν παραλείπει να αναφέρει τις «άτυπες» κομματικές σχολές εξάμηνης διάρκειας που ξεκίνησαν από τα μέσα του 1946 «ημινόμιμα» στην Αθήνα για την προετοιμασία στελεχών ικανών να αντιμετωπίσουν τις επερχόμενες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Σημειώνει τέλος την παρέμβαση στην επιμορφωτική προσπάθεια σε καθημερινή βάση στις φυλακές και στις εξορίες μετεμφυλιακά και στις προσπάθειες που έγιναν από την ΕΔΑ και τη Νεολαία Λαμπράκη.

                             Από τη β' περίοδο: 1945 - 1966. Έργο     του Ασαντούρ Μπαχαριάν με θέμα τη μελέτη στις φυλακές Κέρκυρας

( πηγή: Αρχείο οικογένειας Α. Μπαχαριάν )

Το β’ μέρος φέρει τον τίτλο: Ο αγώνας για τη μόρφωση στις συμβιωτικές κοινότητες των πολιτικών κρατουμένων και μελετά το θέμα κατά περιόδους.
Η πρώτη περίοδος αρχίζει από το 1924 και φτάνει μέχρι το 1942. Αρχικά δίνει το ιστορικό πλαίσιο και επισημαίνει τη δυσκολία της χρονικής οριοθέτησής του κυρίως ως προς την αρχή της περιόδου. Σε γενικές γραμμές αναφέρεται στις πρώτες διώξεις και στους τόπους μαζικών εκτοπίσεων κυρίως από τις αρχές του 20ου αιώνα και στη φυλάκιση των πρώτων εργατών συνδικαλιστών. Το 1929 οι διώξεις πολλαπλασιάστηκαν με το Ιδιώνυμο και εντάθηκαν ακόμη περισσότερο με την επιβολή της Μεταξικής δικτατορίας.
Άη Στράτης, Ίος, Ψαρά, Σάμος, Λευκάδα, Γαύδος είναι μερικά από τα νησιά που προστέθηκαν στον κατάλογο με τους τόπους εξορίας παράλληλα με τις φυλακές Συγγρού, Σύρου, Ιτζεντίν, Αίγινας, Λάρισας, Γεντί Κουλέ κ.ά. Αργότερα προστέθηκε και το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ακροναυπλίας. Κομμουνιστές, αριστεροί, δημοκράτες στέλνονταν κατά εκατοντάδες σε αυτούς τους τόπους. Σύμφωνα με μαρτυρίες το 70% των καταδικασθέντων ήταν εργατικής και αγροτικής προέλευσης, νέοι και με αρκετά υψηλό μορφωτικό επίπεδο σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού.
Τα μαθήματα είχαν σχέση με την μαρξιστική φιλοσοφία και την μαρξιστική προσέγγιση της νεοελληνικής ιστορίας. Μέχρι το 1936 υπήρξε μια ιδεολογική μονομέρεια επειδή ο χρόνος εκτόπισης ήταν σύντομος και προείχε η ιδεολογική κατάρτιση. Βέβαια στους αγράμματους ανθρώπους προηγούνταν τα βασικά μαθήματα ανάγνωσης και γραφής. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι κρατούμενοι και οι εξόριστοι έπαιρναν μαθήματα νομικών γνώσεων και ξένων γλωσσών.

                           Από τη β” περίοδο: 1945 – 1966. Φυλακές Αίγινας . Οι κρατούμενοι  καταγγέλλουν στη διεθνή κοινότητα την απαγόρευση συγκεκριμένων βιβλίων συγγραφέων.                                                                                                                                                                    

Οι πολιτικοί κρατούμενοι οργανώνονταν σε Ομάδες Συμβίωσης ή Κολεκτίβες, στις οποίες αρχικά συμμετείχαν μόνο κομμουνιστές, αργότερα όμως διευρύνθηκαν. Ας σημειωθεί ότι τα μαθήματα αποτελούσαν ένα είδος «δικαιώματος υπό αίρεση», δηλαδή οι φορείς της εξουσίας πότε το αναγνώριζαν και πότε το καταργούσαν.
Μετά το 1936 όλη η μορφωτική δραστηριότητα οργανώθηκε με την αξιοποίηση της εμπειρίας των Ομάδων Συμβίωσης με τη διαφορά ότι συμμετείχαν όσοι πολιτικοί κρατούμενοι το επιθυμούσαν και παρακολουθούσαν πρώτα μαθήματα γενικής παιδείας και στη συνέχεια εκείνα που τους πρόσφεραν ιδεολογική κατάρτιση. Εκτός από τα μαθήματα ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ήταν και η πολιτιστική δραστηριότητα των ομάδων.
Η συγγραφέας αναφέρεται ειδικά στις βαθμίδες σπουδών, την οργάνωση της διδασκαλίας των μαθημάτων, το περιεχόμενό τους, στον τρόπο μελέτης και στο ξεπέρασμα των απαγορεύσεων και των δυσκολιών όπως καταγράφηκαν μέσα από μαρτυρίες αγωνιστών στις φυλακές της Αίγινας, Συγγρού, Κέρκυρας και στα νησιά Άη Στράτη, Ανάφη, Κίμωλο, Φολέγανδρο και στην Ακροναυπλία.
Η δεύτερη περίοδος αρχίζει από το 1945 και φτάνει ως το 1966. Το πρόβλημα σε αυτή την περίοδο βρίσκεται στην δυσκολία περιγραφής των χαρακτηριστικών της μεταπολεμικής Ελλάδας εξ αιτίας των πολλών και σημαντικών γεγονότων που οδήγησαν σε αντιπαραθέσεις που έφεραν νέες διώξεις, φυλακίσεις και εκτοπίσεις για τους αγωνιστές που πολέμησαν μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ, ΕΛΑΣ και ΚΚΕ. Μετά την απελευθέρωση έρχονται τα Δεκεμβριανά, η Συμφωνία της Βάρκιζας, η «λευκή τρομοκρατία», τα έκτακτα μέτρα πρόληψης και καταστολής για ο,τιδήποτε θεωρούσαν πως στρεφόταν εναντίον του καθεστώτος. Μέχρι το τέλος του 1947 η κατάσταση είναι ασαφής καθώς το ΚΚΕ είναι νόμιμο αλλά οι κομμουνιστές παράνομοι. Με το Γ’ ψήφισμα κατά εκατοντάδες στέλνονται εξορία οι πολιτικοί αντίπαλοι του καθεστώτος. Τα νησιά και πάλι γεμίζουν πολιτικούς κρατούμενους. Όταν όμως με τον Αναγκαστικό Νόμο 509 καταστέλλεται και αποκλείεται με κάθε τρόπο η αριστερή ιδεολογία και το ΚΚΕ τίθεται εκτός νόμου, τότε αρχίζουν για τους κομμουνιστές πολύ δύσκολες μέρες και όταν συλλαμβάνονται βιώνουν πρωτόγνωρα μέσα τιμωρίας. Οι φυλακές γεμίζουν ασφυκτικά και ανάμεσα στους κρατούμενους και εξόριστους βρίσκονται πολλές γυναίκες και παιδιά.

Από τη β” περίοδο: 1945 – 1966. Τόποι εκτόπισης.
Πάνω: Συνεδρίαση της Συντακτικής Επιτροπής εφημερίδας στο χωριό Χρυσόστομος Ικαρίας.
Κάτω: Μελέτη Συντακτικής Επιτροπής της εφημερίδας «Ορίζοντες», στο στρατόπεδο Ντεκαμερέ της Μ. Ανατολής.
(Πηγή: Αρχείο Ιστορικού Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΕ)

Αν και οι συνθήκες ήταν τραγικές εντυπωσιακό είναι ότι μαρτυρούνται πρωτοβουλίες για μαζική εκπαίδευση και επιμόρφωση τόσο στις φυλακές όσο και στις εξορίες. Η συγγραφέας σημειώνει ότι υπήρχε από το καθεστώς μια «νόθα στάση» ανεκτικότητας για την οργάνωση της ζωής των κρατουμένων. Οι κρατούμενοι βλέπουν την κράτησή τους ως μια ακόμη αναμέτρηση με τον πολιτικό τους αντίπαλο και ελπίζουν σε μια επερχόμενη νίκη. Με αυτή την πίστη μέσα τους επιδίδονταν με ζήλο σε επιμορφωτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες βάζοντας ως στόχο την προετοιμασία τους για τη νέα ζωή που τους περίμενε μετά την αποφυλάκισή τους. Προετοιμάζονταν για την ανοικοδόμηση της χώρας. Γι’ αυτό εκτός από την πνευματική και ιδεολογική καλλιέργεια στόχευαν και στην απόκτηση επαγγελματικών γνώσεων και δεξιοτήτων. Σε αυτό βοήθησε και ο καταμερισμός των καθημερινών εργασιών κυρίως στους τόπους εξορίας. Τα πιο δημοφιλή μαθήματα ήταν οι ξένες γλώσσες και τα λογιστικά.
Πολλές οι φυλακές που δέχθηκαν πολιτικούς κρατούμενους αλλά η πιο γνωστή για την οργάνωση και την αποτελεσματικότητα της μορφωτικής δραστηριότητας από τα πρώτα ακόμα χρόνια ήταν οι φυλακές της Αίγινας. Χαρακτηριστικό του πνεύματος που επικρατούσε στις φυλακές αυτές είναι το περιστατικό που αναφέρει η συγγραφέας, ότι ενώ ήταν η πρώτη φυλακή που τον Ιούνιο του 1947 εκτελέστηκαν 17 πολιτικοί κρατούμενοι, ως αντίποινα για τη δολοφονία του Χ. Λαδά, από τις δυνάμεις του ΔΣΕ, και το γεγονός αυτό συγκλόνισε και αποδιοργάνωσε τους πολιτικούς κρατούμενους άλλων φυλακών, στους κρατούμενους αυτών των φυλακών λειτούργησε διαφορετικά ωθώντας τους σε μεγαλύτερη δραστηριότητα. Αυτή η δραστηριότητα συνεχίστηκε αδιάκοπα ακόμη και μετά το 1967.
Ενδιαφέρον για τη μορφωτική προσπάθεια έχει το γυναικείο τμήμα των Φυλακών Αβέρωφ. Από το 1947 έως το 1954 περίπου 1000-1200 γυναίκες και 90 με 100 μικρά παιδιά γέμισαν τις φυλακές. Οι περισσότερες αγρότισσες, σύζυγοι, μανάδες, αδελφές των μαχητών του ΔΣΕ, αγράμματες στο μεγαλύτερο ποσοστό. Το θέμα της μόρφωσης έγινε ένα από τα σημαντικότερα θέματα της ζωής τους στη φυλακή. Πάρα πολλές γυναίκες όχι απλά έμαθαν γράμματα, αλλά καλλιέργησαν την αισθητική τους και απέκτησαν αρχές και αξίες που τις βοήθησαν να αντισταθούν στις δυσμενέστατες συνθήκες εγκλεισμού τους ακόμα και απομόνωσής τους.
Και στις άλλες φυλακές, όπως της Κέρκυρας, του Χατζηκώστα, της Κεφαλονιάς, του Ιτζεντίν οι κρατούμενοι έβλεπαν τη μόρφωση ως μέσο διαφυγής από την κατάσταση που βρίσκονταν.
Οι κρατούμενοι προσπαθούσαν εφαρμόζοντας συνωμοτικούς κανόνες να μην χάνουν μαθήματα, επινοούσαν συνεχώς τρόπους να προμηθεύονται βιβλία και εφημερίδες και να οργανώνουν βιβλιοθήκες μέσα σε μυστικές κρύπτες.
Στην Ικαρία οι εξόριστοι κατόρθωσαν να αναπτύξουν σχέσεις αμοιβαιότητας και αλληλεγγύης με τους ντόπιους που θεωρούνται μοναδικές. Η μορφωτική δραστηριότητα σε αυτό το νησί στηρίχθηκε πιο πολύ στην αυτομόρφωση αν και υπήρξαν επιμορφωτικές πρωτοβουλίες και σε σχέση με τους κατοίκους. Η συγγραφέας επισημαίνει όμως ότι «Γεγονός που καθιστά μοναδική την περίπτωση της Ικαρίας, πέρα από την αρμονική συμβίωση εξόριστων και Ικαριωτών, υπήρξαν τα μαθήματα αλφαβητισμού και βασικού εγγραμματισμού, που οργανώθηκαν σχεδόν σε όλα τα απομονωμένα χωριά για τους ντόπιους ενήλικες και τα παιδιά».

(συνεχίζεται)

 * Οι φωτογραφίες και οι πληροφορίες περιέχονται στο βιβλίο.