Ο Μάνος Χατζιδάκις για τον Νίκο Γκάτσο

Είναι τιμή για μένα η πρόσκληση να προλογίσω τη σημερινή βράβευση του Νίκου Γκάτσου από τον Δήμαρχο Αθηνών*. Παίρνει μετάλλιο, δημοτική διάκριση υψηλή, μαζί με άλλους άξιους του καιρού μας στις Τέχνες και στα Γράμματα, όπως ο Ρίτσος, ο Χατζηκυριάκος - Γκίκας, ο Μινωτής, ο Τσαρούχης, η Ελένη Βλάχου. Για όλους θα μπορούσα να πω πολλά ή τίποτα. Όλοι είναι φίλοι μου. Όμως δεν είμαι ο κατάλληλος για εορταστικούς προλόγους. Οι άνθρωποι αυτοί σημάδεψαν την κατασκευή μου και τροφοδότησαν άπειρες φορές τις αντιδράσεις μου. Πώς μπορώ να μιλώ για διδασκάλους; Έτσι αναγκαστικά θα εκφράσω απόψεις μου περί βραβεύσεως και περί ποιητών.
Η βράβευση είναι μία άνωθεν διάκριση κι επιβολή, που επιτρέψτε μου ν' αμβισβητώ κάπως την σημασία της, εις τους ευρισκομένους "κάτωθεν". Σ' αυτούς που συνηθίσαμε ν' αποκαλούμε - διόλου περιφρονητικά, αλλά πολλές φορές ωφελιμιστικά - λαό.
Αυτοί οι "κάτωθεν ευρισκόμενοι" διαθέτουν ένστιχτο και πανάρχαιες συνήθειες που τους καθιστούν τις περισσότερες  φορές δυσκολοκατάκτητους. Αλλά διαθέτουν επίσης και την αφέλεια, να θεωρούν δικό τους ό,τι το κράτος και η διαφήμιση τους παρουσιάζει για δικό τους.
Κι έρχεται η στιγμή, που ανακαλύπτουν με το ένστικτο τους φυσικούς οδηγητές τους. Τους ποιητές. Τους αληθινούς κι όχι τους επιβεβλημένους. Γιατί οι "επιβληθέντες" πολλές φορές είναι μέτριοι και ασήμαντοι. Συνηθίζουμε τους γνωστούς και λάμποντες αστερισμούς. Μα δεν ξεχνάμε ποτέ εκείνο το άστρο που με μια δικιά μας εσωτερική παρόρμηση ανακαλύπτουμε.
Οι αληθινοί ποιητές δεν επιβάλλονται, έστω κι από τους προικισμένους άρχοντες. Ανακαλύπτονται κάθε φορά και διαφορετικά. Γιατί ανήκουν στο κοσμικό διάστημα και οι καιροί, οι συγκυρίες και οι τροχιές κάθε φορά τούς φανερώνουν κι από μια διαφορετική πλευρά, με μια διαφορετική όψη. Κάποτες ένας δημοσιογράφος μού είπε: " Σκεφτείτε μια χώρα που δεν γνωρίζει τους ποιητές της". Κι εννοούσε, οικτίροντας, την χώρα μας. Του απήντησα: " Ευτυχώς. Που σημαίνει πως η χώρα μας είναι ακόμα αρκετά ελεύθερη, ώστε οι πολίτες να μην ασχολούνται με την ποίηση. Οι πολίτες που γνωρίζουν τους ποιητές είναι ανελεύθεροι, ζουν ανελεύθερα και, φυσικά, τους διαφεύγουν οι λίγοι αληθινοί, οι μόνοι προς ανακάλυψιν".
Τα είπα όλα αυτά για να καταλήξω στη διαπίστωση ότι ο Γκάτσος είναι και θα' ναι απ' αυτούς που ανακαλύπτονται, μ' όλο το αναπάντεχο εμπόδιο της δικαιολογημένης, καθώς είπαμε, σημερινής του βράβευσης από το Δήμο Αθηναίων.
Πρέπει όμως να βρούμε τις αιτίες που οδήγησαν - πάντα κατά την γνώμη μου - τον Νίκο Γκάτσο στη σημερινή δύσκολη - το φαντάζομαι - θέση του.
Έγραψε ένα ποίημα. Την "Αμοργό". Ποιος την έχει διαβάσει; Ποιος γνωρίζει την σημασία της; Από τους Αθηναίους πολίτες είναι ζήτημα αν την ξέρουν είκοσι τριάντα το πολύ. Να λοιπόν που είναι έτοιμος προς ανακάλυψιν. Βραβεύεται γιατί κατάφερε το σημαντικό του έργο να παραμείνει σαράντα χρόνια διάσημο αλλά και πέρα για πέρα άγνωστο. Έγραψε μόνο ένα ποίημα. Όχι άλλο! Να και μια άλλη βασική αιτία βράβευσης. Ένα βιβλίο των είκοσι σελίδων, που όμως μπόρεσε να το κάνει να περιέχει μια συγκλονιστική ποιητική γραφή της νεοελληνικής μας Ιστορίας, μοναδική σε δραματικό λυρισμό και βαθιά προσήλωση στη ζωντανή παράδοση του τόπου μας. Από τη μάχη των Γερμανών με τους Μανιάτες ως τη μελαγχολική αναχώρηση των καραβιών από την Σύρο, ανασυνθέτει μνήμες και μυστικούς γραπτούς κανόνες αγίων και Ινδών περιπατητών και χρονογράφων.
Πρέπει να' ναι από ατόφιο χρυσάφι αυτές οι είκοσι σελίδες της "Αμοργού", για να συντηρήσουν σαράντα πέντε χρόνια τώρα το κύρος και τη δύναμη τους δημιουργού τους.
Άλλα χαρακτηριστικά υψίστης σημασίας:
Δεν έλαβε μέρος στην αποκαλούμενη "φιλολογική ζωή" του τόπου μας. Έτσι, στο πρόσωπό του, δεν αποτυπώθηκαν τα επαρχιακά ψυχοφθόρα συστατικά του εντοπίου λογοτέχνη, του μαχόμενου για ιδέες ή εθνικές προκαταλήψεις. Ιδού λοιπόν ένα "αριστείο ζωής" που του αξίζει. Έγραψε μοναδικά τραγούδια. Όλα τα ακριβά στοιχεία της ποίησής του τα' κανε στίχους που κινητοποιήσαν την ναρκοθετημένη νεοελληνική ευαισθησία, "έτσι καθώς κοιμόταν αναίσθητη" μες στην απέραντη αισθηματολογία των στιχουργών και των επιθεωρησιογράφων. Βέβαια, αυτό δεν εμπόδισε τους υπόπτους να ενδυθούν με παρόμοιες φορεσιές και να κυκλοφορούν στην αγορά σαν "ακριβοί" τραγουδοποιοί. Μα ο Χρόνος ξέρει να ξεχωρίζει.
Τέλος, του αξίζει ξεχωριστό μετάλλιο για το ύψιστον μάθημα που εδίδαξε σ' όσους από μας υπήρξαμε άξιοι ν' αποκωδικοποιήσουμε τους λόγους του. Και το ύψιστον μάθημα ήτο μια κληρονομημένη Αττική αδιατάρακτη ραθυμία.
Μην γράφεις άνευ λόγου. Μην εργάζεσαι περισσότερο από ό,τι χρειάζεσαι για να κερδίσεις τα απαραίτητα. Μη χαιρετάς ανθρώπους που δεν έχουν να σου πούνε τίποτα. Μη σπαταλάς τις κινήσεις σου. Να σκέφτεσαι αδιάκοπα και τέλος, να κοιμάσαι κουρασμένος.
Ιδού γιατί μόνο γι' αυτό θα πρέπει ο Νίκος Γκάτσος ξεχωριστά να βραβευτεί. Διότι κατάφερε να ζει γνησίως αττικά, αν και κατάγεται από την Αρκαδία!
Άξιος λοιπόν!

Μάνος Χατζιδάκις, Ο καθρέφτης και το μαχαίρι, Ίκαρος, Αθήνα 1989, 2η έκδοση
* Ο Νίκος Γκάτσος βραβεύτηκε το 1987 από το Δήμο Αθηναίων για το σύνολο του έργου του.
Το ποίημα ΑΜΟΡΓΟΣ

ΑΜΟΡΓΟΣ: Καντάτα βασισμένη στο ομώνυμο ποίημα του Νίκου Γκάτσου. Έργο του Μάνου Χατζιδάκι ημιτελές. Μετά το θάνατο του συνθέτη, το έργο επιμελήθηκε ο Νίκος Κυπουργός.
Τραγουδούν: Μαρία Φαραντούρη, Tάσης Χριστογιαννόπουλος, Δώρος Δημοσθένους
Ενορχήστρωση - Αναπροσαρμογή: Νίκος Κυπουργός