Στις 28 Μαρτίου 1868 γεννήθηκε στο Νίζνι Νόβγκοροντ ο Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πεσκώφ, δηλαδή ο Μαξίμ Γκόρκι. Ποιος θα μπορούσε να μιλήσει καλύτερα για αυτόν τον σπουδαίο συγγραφέα και σημαντικό άνθρωπο από τον Μήτσο Αλεξανδρόπουλο, βαθύ γνώστη και μελετητή της ρωσικής λογοτεχνίας;
Στη Βιογραφική Μυθιστορία, Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι,ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος μάς φέρνει σε επαφή με τη ζωή, την προσωπικότητα, το χαρακτήρα και το έργο του ρώσου συγγραφέα με έναν τρόπο ζωντανό, χαρισματικό και γοητευτικό. Ένα έργο αριστουργηματικό που αξίζει να το αναζητήσετε και να το διαβάσετε. Το 1981 βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας. Δυστυχώς τόσο η πρώτη έκδοση από τη Σύγχρονη Εποχή(1980) όσο και η δεύτερη από τα Ελληνικά Γράμματα είναι εξαντλημένες και μόνο στα παλαιοβιβλιοπωλεία ίσως σταθεί κάποιος τυχερός.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη : Το πρώτο παραμύθι (1868 -1906) και Αγάπες παλιές και νέες ( 1906 - 1936)Το απόσπασμα που ακολουθεί ανήκει στο πρώτο μέρος του βιβλίου.
Δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς στη βιογραφία του Γκόρκι τα πραγματικά περιστατικά από τους πολλούς θρύλους που είχαν αρχίσει πολύ νωρίς να τον συνοδεύουν. Οι δυσκολίες υπήρξαν ακόμα και στους ανθρώπους εκείνης της εποχής. Διάφοροι λόγοι που είχαν σχέση με τη ζωή του, επίσης με το χαρακτήρα του αφηγηματικού του έργου, τα ίδια τα θέματά του οι ρομαντικοί του τύποι στα πρώτα αφηγήματά του, οι ρομαντικοί του τόνοι, προκλητικοί, ρωμαλέοι, αντάρτικοι, η ίδια έπειτα η εποχή διψασμένη για τέτοια ακριβώς δείγματα στη λογοτεχνία και στην ιστορία, για νέες ανθρώπινες ποιότητες - όλα αυτά κι άλλα ακόμα έκαναν το όνομα του Γκόρκι να περπατά μέσα σε συνοδεία θρύλων πυκνή και ταχύτατη, τόσο που πέρασε αστραπή τα τοπικά και τα εθνικά όρια και πήρε μεγάλες διαστάσεις. Μέσα σε ένα - δυο χρόνια η φήμη του διαδόθηκε σ' όλο τον κόσμο συνοδευόμενη κι από τους θρύλους της που εξίσου εύκολα εισχωρούσαν σε λόγιες και λαϊκές σφαίρες. Με όλα αυτά ο Γκόρκι υπήρξε περίπτωση μοναδική στη λογοτεχνία. Τουλάχιστον στα ρωσικά χρονικά δε θα βρει κανείς άλλα τέτοια παραδείγματα. Βέβαια, ο θρύλος όση έκταση κι ένταση να πάρει δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μέτρο για να μετρήσουμε καλλιτεχνικά αναστήματα. Είναι φαινόμενο άλλης κατηγορίας. Πολλές φορές, μάλιστα, σαν πυκνό σύννεφο τυλίγει τα αληθινά πράγματα και το μάτι μας δυσκολεύεται να δει καθαρά κριτικά κι ελεύθερα. Μέσα στο θρύλο χάνονται τα ακριβή όρια και με τον καιρό αντί ενός ζωντανού ανθρώπου μένει το σχήμα που είναι βολικό στη συλλογική αντίληψη κι ευκολότερα μπορεί να το διαιωνίζει η κοινή μνήμη. Κάποτε γυρίζοντας να δούμε την ανθρώπινη μορφή μες στην καταχνιά του θρύλου νιώθουμε περίπου τα ίδια όπως μπροστά σε παλιές εικόνες, όπου η παράσταση με την αρχική της πολυχρωμία έχει φθαρεί, έσβησε, μόνο κάποια σημεία εξέχουν εδώ κι εκεί. Ως ένα βαθμό αυτά έχουν συμβεί και στην περίπτωση του Γκόρκι.Όμως ο συγγραφέας αυτός είναι σύγχρονός μας σχεδόν. Τα ίχνη του είναι νωπά ακόμα. Έχουμε το έργο του όλο. Επίσης σε μια εκτεταμένη βιβλιογραφία πάρα πολλές εργασίες μάς διαφωτίζουν έγκυρα σε αρκετά ζητήματα κι ερωτήματα για τη ζωή του και το έργο του. Παρ' όλα αυτά έχει και ο Γκόρκι υποστεί πολλά από τις παρενέργειες του θρύλου.
Να γιατί σε μια προσπάθεια να αναπαραστήσει το φαινόμενο χάνει κανείς κάθε όρεξη να τον μυθοποιήσει πάλι μ' έναν άλλο τρόπο. Εκείνο που προέχει είναι η όσο το δυνατό προσεκτικότερη ματιά στα ίδια τα ιστορικά στοιχεία και μια οικονομημένη επιλογή τους. Όταν λοιπόν χρησιμοποιώ για το βιβλίο μου τον όρο "Μυθιστορία" δεν σημαίνει ότι προσπάθησα να κάνω τον Γκόρκι ήρωα ενός δικού μου μυθιστορήματος. Βάζω τη λέξη αυτή για να προειδοποιηθεί ο αναγνώστης ότι δε θα βρει εδώ μέσα μια επιστημονική διατριβή για το έργο του Γκόρκι. Είναι ένα αφήγημα για τη ζωή του. Με πολύ περιορισμένο το στοιχείο του μύθου. Πήρα όσες μαρτυρίες μού φάνηκαν αντιπροσωπευτικότερες και πειστικότερες και προσπάθησα μ' ένα δικό μου τρόπο να τις συναρμολογήσω σ' ένα ανάγνωσμα που να είναι κάπως πιο ζεστό από το στενό χρονικό.
Αναμφισβήτητο είναι πως ο Γκόρκι σημαίνει κάτι περισσότερο από αυτό που μας λένε τα βιβλία του. Τη φήμη του δε μας την έχει υπαγορέψει όλην η αξία του μάστορα. Ο Τσέχωφ έχει γράψει ότι τα βιβλία του Γκόρκι μπορεί να τα λησμονήσει μια μέρα ο κόσμος, αλλά τον ίδιο τον Γκόρκι δε θα τον λησμονήσουν ακόμα κι ύστερα από χίλια χρόνια. Να αμέσως μια περιέργεια που μεταφέρει έξω από τα βιβλία. Βέβαια, ο Τσέχωφ είχε υπόψη του τα πρώτα διηγήματα και τα πρώτα θεατρικά έργα του Γκόρκι ( αυτά τα βρίσκουμε σ' ένα γράμμα του γραμμένο το 1903) κι εμείς γνωρίζουμε έκτοτε έργα του που δε θα είναι εύκολο να λησμονηθούν - ας αναφέρω λ.χ. την αυτοβιογραφική του τριλογία, γραμμένη πολύ αργότερα. Κι όμως τα λόγια του Τσέχωφ είναι αξιοπρόσεκτα. Θα δούμε άλλωστε και τον ίδιο τον Γκόρκι να την επαναλαβαίνει πολλές φορές αυτή τη σκέψη.
Εμένα ο ρώσος συγγραφέας - αφού έκανα τη θητεία μου στο θρύλο - με ελκύει ( σαν μορφή για την οποία προχωρώ να γράψω ένα βιβλίο) με δύο κυρίως πράγματα: πρώτα η α ν θ ρ ώ π ι ν η π ά σ τ α, δηλαδή ο ίδιος ο χαρακτήρας του, θεληματικός, δραστήριος, όλος πρόθυμα ανοίγματα στο αίσιο και στο ευτυχές. Από αυτή την άποψη ένας μυθιστοριογράφος δεν έχει διόλου ανάγκη να θέσει σε κίνηση τη φαντασία του, προκειμένου να ζωντανέψει έναν τύπο αντιπροσωπευτικό τούτης της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας. Πολύ συχνά θα δούμε τον Γκόρκι να την προσέχει αυτή τη θαρρετή κι αισιόδοξη ματιά στον κόσμο σαν ένα μεγάλο του κέρδος που το απόχτησε με τα χέρια του, το πέρασε μέσα από δοκιμασίες, το επιβεβαίωσε και ποτέ και με τίποτα δε θέλει να το αλλάξει. Είναι η ιδιοσυγκρασία του και η φιλοσοφία του - εδώ όμως τώρα δε θα μιλήσω άλλο γι' αυτό το θέμα, παραπέμποντας στα έργα του και σε τούτο το ανάγνωσμα της ζωής του...Έπειτα είναι η ι σ τ ο ρ ι κ ή τ ο υ π ε ρ ι π έ τ ε ι α, τα συγκεκριμένα της ζωής μέσα από τα οποία διάβηκε ένας τέτοιος χαρακτήρας. Κι εδώ πάλι τα αυθεντικά περιστατικά είναι πυκνά και βαρυσήμαντα, κι από μόνα τους δίνουν την απαραίτητη ένταση στον αφηγηματικό λόγο.
Τι είναι αλήθεια ο Γκόρκι σαν ανθρώπινη περπέτεια;
Το όνομά του σηματοδοτεί έναν κύκλο από ιστορικά πρόσωπα, ιστορικά γεγονότα κι έννοιες ζωής, όλα πολύ ζωντανά και στις δικές μας μέρες. Ο 20ος αιώνας, ο Σοσιαλισμός, η κουλτούρα και οι λαϊκές μάζες, οι μικροαστοί, οι διανοούμενοι, η επανάσταση - να αμέσως μερικά κεφάλαια που περνάμε, παρακολουθώντας τη ζωή του. Μάλιστα ο Γκόρκι μάς δίνει την ευκαιρία να τα γνωρίσουμε αυτά όλα πάνω στο ιστορικό ξημέρωμά τους, γιατί έχει το προνόμιο να τα πρωτοδηλώνει, είναι ακριβώς ο καλλιτέχνης που πρώτος απάντησε σ' αυτούς τους ερεθισμούς, πήγε θαρρετά προς συνάντησή τους και προσπάθησε να φωτίσει το καινούργιο που έφερναν στην ανθρώπινη ψυχολογία και στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο ίδιος σαν άνθρωπος είναι μια λαμπρή περίπτωση, καθώς ενσαρκώνει τα νέα φαινόμενα που έφερνε ο εικοστός αιώνας και ο σοσιαλισμός στην κουλτούρα, δ έ ν ο ν τ α ς τ ι ς β α σι κ έ ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς τ η ς μ ε τ η μ ε γ ά λ η μ ά ζ α τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ. Ο δρόμος που διάνυσε το φτωχό παιδί από τη ρωσική επαρχία, αφομοιώνοντας το σύγχρονό του πολιτισμό ήταν πράγματι πολύ μακρύς. μπορούμε να πούμε ότι κίνησε από τη μια άκρη και πήγε ως την άλλη - κι έχει μέσα στην ιστορία του και στην ψυχολογία του μερικές πολύ αντιπροσωπευτικές στιγμές ενός επίμονου αγώνα που επιδιώκει να φέρει σε γόνιμη ισορροπία την Κουλτούρα και το Λαό, εμπνέοντας αληθινή επαναστατική κίνηση στον ίδιο τον πολιτισμό και στον ίδιο το λαό. Να γιατί ο Γκόρκι προσφέρεται για ένα ανάγνωσμα, όπου δε θα έχουμε τόσο να μελετήσουμε το μάστορα της λογοτεχνίας, όσο να παρακολουθήσουμε τον αγώνα του ανθρώπου, τις αγάπες του, τα μίση του, πώς πορεύτηκε αυτός στη ζωή του, πώς πολέμησε με σφοδρό πάθος τόσο τις κλειστές τάσεις μιας φτασμένης πνευματικής κάστας, την πολυποίκιλη μικροαστική διανόηση της εποχής του, όσο και το επίσης κλειστό μέσα στον άπραγο ατομισμό του αμόρφωτο πρωτογονικό λαϊκό στοιχείο. Ο μικροαστισμός σ' όλα τα κοινωνικά στρώματα, αποπάνω ως κάτω, ο εγωκεντρισμός, η κοινωνική αναισθησία και καπηλεία, άλλη όψη του ίδιου πράγματος, ήταν για τον Γκόρκι ένα τέρας με χίλια πρόσωπα. Και το πολέμησε όσο μπόρεσε.
Θα δούμε επίσης τις αγάπες του και τις διαφωνίες του με τους ρώσους επαναστάτες - ως τον Λένιν. Τις αντιρρήσεις του Γκόρκι στη σοσιαλιστική επανάσταση του 1917 στη Ρωσία δεν τις εξαντλεί μια πολιτική αντιμετώπιση. Δεν είναι εκεί το βάρος του δικού μας ζητήματος. Η επιμονή του, όταν διαφωνεί, έχει τελικά την αξία ένός έγκυρου σήματος για μια άλλη λογική που μπαίνει στον κρίσιμο διάλογο για να υπερασπίσει τη δική της αναλογία στην ιστορική αλήθεια. Δεν ήταν διαφωνία δυο ανθρώπων. Με τα χείλη τους διασταυρώθηκαν τότε και στη Ρωσία δυο διαφορετικά πράγματα - η ανάγκη να καταρρεύσει με επανάσταση ένας ξεπερασμένος τρόπος ζωής και η άλλη ιστορική αξίωση, να μείνουν όρθιες μες στο χαλασμό οι μεγάλες αξίες του πολιτισμού που έχουν περιθώρια να ζήσουν πέρα από το θάνατο μιας παλιάς κοινωνίας. Κάτω από τις πολιτικές διαφωνίες του Γκόρκι εργάζεται αυτή η επίγνωση κι ας μην αποσαφηνίζεται πάντα. Το 1917 έγραψε στην εφημερίδα του, τη "Νέα Ζωή":
Νιώθω παντού ένας αιρετικός. Στις πολιτικές μου ιδέες θα βρει κανείς πολλές ίσως αντιφάσεις, μα δεν μπορώ, δε θέλω να τις συμφιλιώσω, γιατί τότε - για να φέρω σε ισορροπία την ψυχική μου κατάσταση και να βρω την ησυχία μου και το χουζούρι μου - πρέπει να εξοντώσω αυτήν ακριβώς την πλευρά της ψυχής μου που με απίστευτο πάθος και πόνο αγαπά τούτον δω τον ολοζώντανο, τον αμαρτωλό - κι ας μου επιτραπεί να πω ακόμα - , τον αξιολύπητο άνθρωπο στη Ρωσία.
Βλέπουμε άλλωστε ότι ο Λένιν, προσπαθώντας να τον εξουδετερώσει πολιτικά, δεν αφήνει να ατονήσει η αίσθηση για τα βαθύτερα κι αξιότερα που αντιπροσωπεύει ο Γκόρκι πέρα από τούτη την επικίνδυνη για την επανάσταση πολιτική του θέση. Στο πρόσωπο των δύο τούτων αντρών η ρωσική επανάσταση έχει δώσει ένα λαμπρό παράδειγμα ιστορικής ωριμότητας κι εντιμότητας...
Όπως δεν είναι ο σκοπός μου να μυθοποιήσω τον Γκόρκι, άλλο τόσο δεν επιχειρώ να εξαντλήσω τα βιογραφικά του. Διαλέγω ό,τι πρέπει για να σχηματίσει ο αναγνώστης σαφή εικόνα του ανθρώπου, του συγγραφέα, του δημόσιου άντρα. Να παρακολουθήσει μέσα από κείνον την εποχή. Βέβαια, προσωπικότητες σαν τον Γκόρκι δεν προσφέρονται διόλου για ήρωες ενός συμπαθητικού αναγνώσματος. Δε νιώθει εδώ ο συγγραφέας όπως μέσα σε μια ιστορία με πρόσωπα που τα δημιουργεί ο ίδιος. Η εξάρτηση λειτουργεί με αντίθετη φορά, υποχρεώνοντας σε όσο το δυνατόν περισσότερο σεβασμό, τονώνοντας το αίσθημα της ευθύνης και χαλιναγωγώντας τη φαντασία. Κι όμως αυτά τα ίδια μπορούν να σου δώσουν μεγάλη ικανοποίηση, αν τελειώνοντας μπορείς να είσαι βέβαιος πως τους όρους τούς ετήρησες ή τουλάχιστον τίμια προσπάθησες να τους τηρήσεις.
Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004
Στη Βιογραφική Μυθιστορία, Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι,ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος μάς φέρνει σε επαφή με τη ζωή, την προσωπικότητα, το χαρακτήρα και το έργο του ρώσου συγγραφέα με έναν τρόπο ζωντανό, χαρισματικό και γοητευτικό. Ένα έργο αριστουργηματικό που αξίζει να το αναζητήσετε και να το διαβάσετε. Το 1981 βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας. Δυστυχώς τόσο η πρώτη έκδοση από τη Σύγχρονη Εποχή(1980) όσο και η δεύτερη από τα Ελληνικά Γράμματα είναι εξαντλημένες και μόνο στα παλαιοβιβλιοπωλεία ίσως σταθεί κάποιος τυχερός.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη : Το πρώτο παραμύθι (1868 -1906) και Αγάπες παλιές και νέες ( 1906 - 1936)Το απόσπασμα που ακολουθεί ανήκει στο πρώτο μέρος του βιβλίου.
Να γιατί σε μια προσπάθεια να αναπαραστήσει το φαινόμενο χάνει κανείς κάθε όρεξη να τον μυθοποιήσει πάλι μ' έναν άλλο τρόπο. Εκείνο που προέχει είναι η όσο το δυνατό προσεκτικότερη ματιά στα ίδια τα ιστορικά στοιχεία και μια οικονομημένη επιλογή τους. Όταν λοιπόν χρησιμοποιώ για το βιβλίο μου τον όρο "Μυθιστορία" δεν σημαίνει ότι προσπάθησα να κάνω τον Γκόρκι ήρωα ενός δικού μου μυθιστορήματος. Βάζω τη λέξη αυτή για να προειδοποιηθεί ο αναγνώστης ότι δε θα βρει εδώ μέσα μια επιστημονική διατριβή για το έργο του Γκόρκι. Είναι ένα αφήγημα για τη ζωή του. Με πολύ περιορισμένο το στοιχείο του μύθου. Πήρα όσες μαρτυρίες μού φάνηκαν αντιπροσωπευτικότερες και πειστικότερες και προσπάθησα μ' ένα δικό μου τρόπο να τις συναρμολογήσω σ' ένα ανάγνωσμα που να είναι κάπως πιο ζεστό από το στενό χρονικό.
Αναμφισβήτητο είναι πως ο Γκόρκι σημαίνει κάτι περισσότερο από αυτό που μας λένε τα βιβλία του. Τη φήμη του δε μας την έχει υπαγορέψει όλην η αξία του μάστορα. Ο Τσέχωφ έχει γράψει ότι τα βιβλία του Γκόρκι μπορεί να τα λησμονήσει μια μέρα ο κόσμος, αλλά τον ίδιο τον Γκόρκι δε θα τον λησμονήσουν ακόμα κι ύστερα από χίλια χρόνια. Να αμέσως μια περιέργεια που μεταφέρει έξω από τα βιβλία. Βέβαια, ο Τσέχωφ είχε υπόψη του τα πρώτα διηγήματα και τα πρώτα θεατρικά έργα του Γκόρκι ( αυτά τα βρίσκουμε σ' ένα γράμμα του γραμμένο το 1903) κι εμείς γνωρίζουμε έκτοτε έργα του που δε θα είναι εύκολο να λησμονηθούν - ας αναφέρω λ.χ. την αυτοβιογραφική του τριλογία, γραμμένη πολύ αργότερα. Κι όμως τα λόγια του Τσέχωφ είναι αξιοπρόσεκτα. Θα δούμε άλλωστε και τον ίδιο τον Γκόρκι να την επαναλαβαίνει πολλές φορές αυτή τη σκέψη.
Εμένα ο ρώσος συγγραφέας - αφού έκανα τη θητεία μου στο θρύλο - με ελκύει ( σαν μορφή για την οποία προχωρώ να γράψω ένα βιβλίο) με δύο κυρίως πράγματα: πρώτα η α ν θ ρ ώ π ι ν η π ά σ τ α, δηλαδή ο ίδιος ο χαρακτήρας του, θεληματικός, δραστήριος, όλος πρόθυμα ανοίγματα στο αίσιο και στο ευτυχές. Από αυτή την άποψη ένας μυθιστοριογράφος δεν έχει διόλου ανάγκη να θέσει σε κίνηση τη φαντασία του, προκειμένου να ζωντανέψει έναν τύπο αντιπροσωπευτικό τούτης της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας. Πολύ συχνά θα δούμε τον Γκόρκι να την προσέχει αυτή τη θαρρετή κι αισιόδοξη ματιά στον κόσμο σαν ένα μεγάλο του κέρδος που το απόχτησε με τα χέρια του, το πέρασε μέσα από δοκιμασίες, το επιβεβαίωσε και ποτέ και με τίποτα δε θέλει να το αλλάξει. Είναι η ιδιοσυγκρασία του και η φιλοσοφία του - εδώ όμως τώρα δε θα μιλήσω άλλο γι' αυτό το θέμα, παραπέμποντας στα έργα του και σε τούτο το ανάγνωσμα της ζωής του...Έπειτα είναι η ι σ τ ο ρ ι κ ή τ ο υ π ε ρ ι π έ τ ε ι α, τα συγκεκριμένα της ζωής μέσα από τα οποία διάβηκε ένας τέτοιος χαρακτήρας. Κι εδώ πάλι τα αυθεντικά περιστατικά είναι πυκνά και βαρυσήμαντα, κι από μόνα τους δίνουν την απαραίτητη ένταση στον αφηγηματικό λόγο.
Τι είναι αλήθεια ο Γκόρκι σαν ανθρώπινη περπέτεια;
Το όνομά του σηματοδοτεί έναν κύκλο από ιστορικά πρόσωπα, ιστορικά γεγονότα κι έννοιες ζωής, όλα πολύ ζωντανά και στις δικές μας μέρες. Ο 20ος αιώνας, ο Σοσιαλισμός, η κουλτούρα και οι λαϊκές μάζες, οι μικροαστοί, οι διανοούμενοι, η επανάσταση - να αμέσως μερικά κεφάλαια που περνάμε, παρακολουθώντας τη ζωή του. Μάλιστα ο Γκόρκι μάς δίνει την ευκαιρία να τα γνωρίσουμε αυτά όλα πάνω στο ιστορικό ξημέρωμά τους, γιατί έχει το προνόμιο να τα πρωτοδηλώνει, είναι ακριβώς ο καλλιτέχνης που πρώτος απάντησε σ' αυτούς τους ερεθισμούς, πήγε θαρρετά προς συνάντησή τους και προσπάθησε να φωτίσει το καινούργιο που έφερναν στην ανθρώπινη ψυχολογία και στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο ίδιος σαν άνθρωπος είναι μια λαμπρή περίπτωση, καθώς ενσαρκώνει τα νέα φαινόμενα που έφερνε ο εικοστός αιώνας και ο σοσιαλισμός στην κουλτούρα, δ έ ν ο ν τ α ς τ ι ς β α σι κ έ ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς τ η ς μ ε τ η μ ε γ ά λ η μ ά ζ α τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ. Ο δρόμος που διάνυσε το φτωχό παιδί από τη ρωσική επαρχία, αφομοιώνοντας το σύγχρονό του πολιτισμό ήταν πράγματι πολύ μακρύς. μπορούμε να πούμε ότι κίνησε από τη μια άκρη και πήγε ως την άλλη - κι έχει μέσα στην ιστορία του και στην ψυχολογία του μερικές πολύ αντιπροσωπευτικές στιγμές ενός επίμονου αγώνα που επιδιώκει να φέρει σε γόνιμη ισορροπία την Κουλτούρα και το Λαό, εμπνέοντας αληθινή επαναστατική κίνηση στον ίδιο τον πολιτισμό και στον ίδιο το λαό. Να γιατί ο Γκόρκι προσφέρεται για ένα ανάγνωσμα, όπου δε θα έχουμε τόσο να μελετήσουμε το μάστορα της λογοτεχνίας, όσο να παρακολουθήσουμε τον αγώνα του ανθρώπου, τις αγάπες του, τα μίση του, πώς πορεύτηκε αυτός στη ζωή του, πώς πολέμησε με σφοδρό πάθος τόσο τις κλειστές τάσεις μιας φτασμένης πνευματικής κάστας, την πολυποίκιλη μικροαστική διανόηση της εποχής του, όσο και το επίσης κλειστό μέσα στον άπραγο ατομισμό του αμόρφωτο πρωτογονικό λαϊκό στοιχείο. Ο μικροαστισμός σ' όλα τα κοινωνικά στρώματα, αποπάνω ως κάτω, ο εγωκεντρισμός, η κοινωνική αναισθησία και καπηλεία, άλλη όψη του ίδιου πράγματος, ήταν για τον Γκόρκι ένα τέρας με χίλια πρόσωπα. Και το πολέμησε όσο μπόρεσε.
Θα δούμε επίσης τις αγάπες του και τις διαφωνίες του με τους ρώσους επαναστάτες - ως τον Λένιν. Τις αντιρρήσεις του Γκόρκι στη σοσιαλιστική επανάσταση του 1917 στη Ρωσία δεν τις εξαντλεί μια πολιτική αντιμετώπιση. Δεν είναι εκεί το βάρος του δικού μας ζητήματος. Η επιμονή του, όταν διαφωνεί, έχει τελικά την αξία ένός έγκυρου σήματος για μια άλλη λογική που μπαίνει στον κρίσιμο διάλογο για να υπερασπίσει τη δική της αναλογία στην ιστορική αλήθεια. Δεν ήταν διαφωνία δυο ανθρώπων. Με τα χείλη τους διασταυρώθηκαν τότε και στη Ρωσία δυο διαφορετικά πράγματα - η ανάγκη να καταρρεύσει με επανάσταση ένας ξεπερασμένος τρόπος ζωής και η άλλη ιστορική αξίωση, να μείνουν όρθιες μες στο χαλασμό οι μεγάλες αξίες του πολιτισμού που έχουν περιθώρια να ζήσουν πέρα από το θάνατο μιας παλιάς κοινωνίας. Κάτω από τις πολιτικές διαφωνίες του Γκόρκι εργάζεται αυτή η επίγνωση κι ας μην αποσαφηνίζεται πάντα. Το 1917 έγραψε στην εφημερίδα του, τη "Νέα Ζωή":
Νιώθω παντού ένας αιρετικός. Στις πολιτικές μου ιδέες θα βρει κανείς πολλές ίσως αντιφάσεις, μα δεν μπορώ, δε θέλω να τις συμφιλιώσω, γιατί τότε - για να φέρω σε ισορροπία την ψυχική μου κατάσταση και να βρω την ησυχία μου και το χουζούρι μου - πρέπει να εξοντώσω αυτήν ακριβώς την πλευρά της ψυχής μου που με απίστευτο πάθος και πόνο αγαπά τούτον δω τον ολοζώντανο, τον αμαρτωλό - κι ας μου επιτραπεί να πω ακόμα - , τον αξιολύπητο άνθρωπο στη Ρωσία.
Βλέπουμε άλλωστε ότι ο Λένιν, προσπαθώντας να τον εξουδετερώσει πολιτικά, δεν αφήνει να ατονήσει η αίσθηση για τα βαθύτερα κι αξιότερα που αντιπροσωπεύει ο Γκόρκι πέρα από τούτη την επικίνδυνη για την επανάσταση πολιτική του θέση. Στο πρόσωπο των δύο τούτων αντρών η ρωσική επανάσταση έχει δώσει ένα λαμπρό παράδειγμα ιστορικής ωριμότητας κι εντιμότητας...
Όπως δεν είναι ο σκοπός μου να μυθοποιήσω τον Γκόρκι, άλλο τόσο δεν επιχειρώ να εξαντλήσω τα βιογραφικά του. Διαλέγω ό,τι πρέπει για να σχηματίσει ο αναγνώστης σαφή εικόνα του ανθρώπου, του συγγραφέα, του δημόσιου άντρα. Να παρακολουθήσει μέσα από κείνον την εποχή. Βέβαια, προσωπικότητες σαν τον Γκόρκι δεν προσφέρονται διόλου για ήρωες ενός συμπαθητικού αναγνώσματος. Δε νιώθει εδώ ο συγγραφέας όπως μέσα σε μια ιστορία με πρόσωπα που τα δημιουργεί ο ίδιος. Η εξάρτηση λειτουργεί με αντίθετη φορά, υποχρεώνοντας σε όσο το δυνατόν περισσότερο σεβασμό, τονώνοντας το αίσθημα της ευθύνης και χαλιναγωγώντας τη φαντασία. Κι όμως αυτά τα ίδια μπορούν να σου δώσουν μεγάλη ικανοποίηση, αν τελειώνοντας μπορείς να είσαι βέβαιος πως τους όρους τούς ετήρησες ή τουλάχιστον τίμια προσπάθησες να τους τηρήσεις.
Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου