Ο Αντρέι Μπέλυ και η "Πετρούπολη"

Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που διάβασα για τον Αντρέι Μπέλυ στο άρθρο του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου "Η Οκτωβριανή Επανάσταση και το σοβιετικό μυθιστόρημα στην  Επιθεώρηση Τέχνης, 11-12/1966. Εκεί πρωτοδιάβασα και για το μυθιστόρημά του "Πετρούπολη".Έγραφε ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος:
"Η επανάσταση, ο εμφύλιος πόλεμος, η «νέα οικονομική πολιτική» κι ο σοσιαλισμός, οι νέοι άνθρωποι όπως πλάθονταν μες τα μεγάλα αυτά γεγονότα έφερναν την πεζογραφία, κυρίως τις μεγάλες μορφές της, μπροστά σ’ εντελώς καινούργια προβλήματα. Το σπουδαιότερο απ’ όλα, τους πρώτους τουλάχιστον καιρούς, ήταν πως θα δινόταν με την αφηγηματική τέχνη η μορφή του επαναστατημένου λαού που ήταν η κεντρική φυσιογνωμία των γεγονότων. Με το πρόβλημα αυτό απασχολούνταν  όλοι οι λογοτέχνες , προπάντων οι νέοι που πάσχιζαν να δώσουν  μια δημιουργική διέξοδο στα πλούσια, δραματικά βιώματά τους. Έπρεπε να δημιουργηθεί  ένα καινούργιο μυθιστόρημα, που κανείς δεν ήξερε τι ακριβώς θα ήταν , όλοι όμως ήταν βέβαιοι πως το νέο μυθιστόρημα  του σοσιαλισμού δε μπορούσε νάχει σχέση με το παλιό μυθιστόρημα του αστικού κόσμου που είχε χρεωκοπήσει μαζί με την κοινωνία που το γέννησε. Έτσι πίστευαν οι νέοι λογοτέχνες. Μερικά έργα που κυκλοφόρησαν εκείνα τα χρόνια γραμμένα από παλιούς ρεαλιστές(…) δεν είχαν καμιά επιτυχία. Αντίθετα  η ανικανοποίηση από το παλιό μυθιστόρημα, η αναζήτηση καινούργιων ριζοσπαστικών μορφών εξασφάλιζε  μεγάλη επιτυχία στα μυθιστορήματα του Αντρέα Μπέλι, ( «Πετρούπολη», «Οι Μάσκες», «Η Μόσχα») όπου για ένα διάστημα είχαν γίνει, προπάντων το πρώτο, σημαία πολλών νέων πεζογράφων. Τα πεζογραφήματα του Μπέλι έσπαζαν όλους τους καθιερωμένους κανόνες της αφηγηματικής τέχνης, ακόμη και τις νόρμες του συνταχτικού και της γραμματικής. Η επανάσταση είχε βρει τον συγγραφέα αυτόν στην ωριμότητά του, διάσημον πια με τα ποιήματά του με τα θεωρητικά έργα  του για τον συμβολισμό και με το μυθιστόρημά του
 « Η Πετρούπολη» που βγήκε σε πρώτη έκδοση το 1913 – 1914. Μαζί με τον Δημήτρη Μερεζκόφσκι, ο Μπέλι ήταν από τις κεντρικότερες  φυσιογνωμίες του ρωσικού συμβολισμού, καλλιτέχνης και θεωρητικός. Μετά την επανάσταση έμεινε στη Ρωσία, έγινε με τα αισθητικά μανιφέστα του από τους δασκάλους της Προλετκούλτ και η πεζογραφία του με τη χαώδη κατασκευή της , όπου η σπάνια ρεαλιστική εικόνα βυθιζόταν σε μια τρικυμία εσωτερικών μονολόγων, θολών οραματισμών, υποσυνειδησιακών καταστάσεων , σε μια αδιάκοπη ροή τυχαίων περιστατικών , είχε θεωρηθεί σαν πολύ αντιπροσωπευτική του χάους  που βασίλευε τα χρόνια εκείνα  στην κοινωνική ζωή και στη σκέψη πολλών διανοουμένων(…)
Φυσικά το μυθιστόρημα αυτό δεν μπορούσε να ικανοποιήσει για πολύ τους νέους πεζογράφους  που κυνηγούσαν  με τα έργα τους άλλους σκοπούς – ν’ ανασυνθέσουν τα διαλυμένα στοιχεία  της πραγματικότητας σε καινούργιες μορφές, να πλάσουν την καλλιτεχνική εικόνα του επαναστατημένου λαού, του μεθυσμένου από τις ιδέες της επανάστασης. Η μόδα του Μπέλι πέρασε γρήγορα, πολλοί όμως ικανοί συγγραφείς επηρεάστηκαν  από το έργο του. Με το όνομά του , καθώς και με δύο άλλους μυθιστοριογράφους, το Ρέμιζωφ και το Ζαμιάτιν, συνδέεται η λεγόμενη «διακοσμητική πρόζα» που έδινε εξέχουσα σημασία σε διάφορα εξωτερικά στοιχεία του αφηγηματικού λόγου(…) Πολύ μεγάλη σημασία έδιναν όλοι τους στο πρόσωπο του αφηγητή."

Θυμάμαι ότι αναζήτησα το βιβλίο, αλλά δεν υπήρχε ελληνική μετάφραση. Όμως τον Ιούνιο του 2017 εκδόθηκαν δύο μεταφράσεις αυτού του μυθιστορήματος, η μία από τις εκδόσεις Κίχλη με μεταφράστρια την Σταυρούλα Αργυροπούλου και η άλλη από τις εκδόσεις Αντίποδες και μεταφράστρια την Ελένη Μπακοπούλου. Εντελώς τυχαία επέλεξα το βιβλίο των εκδόσεων Κίχλη.
Όταν άρχισα να το διαβάζω στο νου είχα μόνο όσα είχα διαβάσει στο άρθρο του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου.
Έργο ογκώδες, δύσκολο και χαοτικό, ωραίο όμως τόσο στη σύνθεση όσο και στην ατμόσφαιρα.Κεντρικό ρόλο έχει η Πετρούπολη και δίνεται αριστοτεχνικά η ατμόσφαιρα της επανάστασης του 1905. Σε αυτό συμβάλλουν τα αποσπάσματα από τα ποιήματα του Πούσκιν που βρίσκονται διάσπαρτα, οι εναλλαγές του σκηνικού, των προσώπων, οι λεπτομέρειες, οι περιγραφές.
Η ατμόσφαιρα πολλές φορές γίνεται εφιαλτική τόσο σε επίπεδο πόλης όσο και προσώπων καθώς γίνεται μια προσπάθεια να αποδοθούν  οι ψυχικές και εγκεφαλικές διεργασίες των ηρώων.
Έχει υποστηριχθεί ότι η γλώσσα του Μπέλυ είναι μουσική και γι' αυτό αδύνατον να μεταφραστεί. Επομένως η μετάφραση του στα ελληνικά μπορεί να θεωρηθεί μεταφραστικός άθλος και γι' αυτό η μεταφράστρια της συγκεκριμένης έκδοσης βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης έργου Ξένης Λογοτεχνίας στην Ελληνική Γλώσσα το 2018 για έργα του 2017. Η βράβευση έγινε τον Οκτώβριο του 2019.
Θεωρείται το τολμηρότερο ρωσικό μυθιστόρημα του 20ου αι. και μεταφράστηκε πρώτη φορά στα ελληνικά από την πλήρη έκδοση του 1913-1914. Στο επίμετρο της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου υπάρχουν εκτενέστατες πληροφορίες για την εκδοτική περιπέτεια του μυθιστορήματος στην εποχή του, αλλά και μια διαφωτιστική παρουσίαση για τη σύνθεση του μυθιστορήματος και των ιδεών του Αντρέι Μπέλυ. Για να γίνει κατανοητή η γραφή του, θα χρειαστεί ο αναγνώστης να κατανοήσει πλήρως τις φιλοσοφικές και αισθητικές του ιδέες καθώς είναι επηρεασμένος από τη Θεουργία και τη Θεοσοφία.
Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για τον συγγραφέα και το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, οδηγήθηκα και πάλι μπροστά στο λόγο του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου, ο οποίος υπήρξε βαθύς γνώστης της ρωσικής λογοτεχνίας και αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς του είναι το τρίτομο έργο του Η Ρωσική Λογοτεχνία, που εκδόθηκε από τον Κέδρο το 1978, πολλά χρόνια πριν η Πετρούπολη μεταφραστεί στα ελληνικά.
Σύμφωνα με το Μήτσο Αλεξανδρόπουλο ο Αντρέι Μπέλι, ψευδώνυμο του Μπορίς Μπουγκάγιεφ, ανήκει στους νεώτερους, τους "Θεουργούς" και "Νεοσυμβολιστές", πιστός στο Βλαδίμηρο Σολοβιώφ. Από τους ρώσους διανοητές ο Σολοβιώφ με τη φιλοσοφία του και τα ποιήματά του είναι που έπαιξε ρόλο εθνικού πνευματικού οδηγού της νέας τέχνης, η οποία εκφράζεται με το κίνημα του Συμβολισμού. Η φιλοσοφία του Σολοβιώφ, διαμορφώθηκε μέσα στη δεκαετία του 1880, άστραψε σα θεία αποκάλυψη μπροστά στη νέα γενιά των συμβολιστών προς τα τέλη του 19ου αι. Για τον Σολοβιώφ  η θρησκευτική συνείδηση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος, πάνω στον οποίο έχει οικοδομήσει ένα μεγαλειώδες θρησκευτικό παραμύθι. Φιλόσοφος με καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία, χρησιμοποίησε στο σύστημά του τη μυθολογία του χριστιανισμού και την ιδεοκρατία του Πλάτωνα, όσο και τη νεώτερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία, τον Σέλλιγκ, τον Χέγκελ, τον Καντ, τον Σοπενάουερ(...) Συνέδεσε τον υλικό κόσμο, την ιστορία και τη ζωή σ' όλα τα σπουδαία τους φανερώματα, με το θεϊκό του βασίλειο. Αν το ανθρώπινο πνεύμα μπορέσει να φέρει σε απόλυτη πνευματική αρμονία τις μικρές και σκόρπιες αλήθειες με τις οποίες συγκρούεται ο άνθρωπος στη ζωή του, τότε για την ανθρωπότητα σημαίνει τη λύση των λύσεων, η οικουμενική θεϊκή αναγέννηση.
Το αξίωμα του είναι: " Θεός ίσον όλα σ' όλους, όλα σ' όλα" Από το Θεό - Λόγο, αρχή των πάντων, εκπορεύεται η Σοφία, η ψυχή της οικουμένης, το Αιώνιο Θήλυ, που δίνει στο θεϊκό πνεύμα ύλη απαραίτητη για την κίνησή του μέσα στον υλικό κόσμο, του δίνει ρούχα να φορέσει, μορφές και τρόπους να ζήσει και ν' αγωνιστεί. Όλη η κοσμογονία και η ιστορία της ανθρώπινης ζωής δεν είναι παρά η διαδικασία μετουσίωσης της Αιώνιας Θεογέννητης στις άπειρες μορφές του υλικού κόσμου. Η Θεογέννητη Σοφία είναι μαζί και Θεογεννήτρια, γιατί μέσα από τη μακρόχρονη και πολύπλοκη ιστορική διαδικασία γεννιέται το συνειδητό ανθρώπινο πλάσμα που μπορεί να δεχτεί πια μέσα το θεϊκό πνεύμα, γεννιέται μέσα από τον αιώνιο αγώνα με τον Αντίχριστο ο Ανθρωποθεός και η εμφάνισή του είναι το επιστέγασμα της κοσμογονίας και το τέρμα του ιστορικού δρόμου.
Οι νέοι ποιητές ηλεκτρισμένοι από το θρησκευτισμό του Σολοβιώφ και από το μαγευτικό όραμα που έστησε, εκεί όπου οι άλλοι δεν έβλεπαν παρά το χάος, απέκρουσαν τον πεσιμισμό και τον ατομισμό, το βαθιά αρνητικό πνεύμα της παλιότερης ποιητικής γενιάς. Αυτοί έβλεπαν στην τέχνη τους τάξη και σκοπό. Ερμήνευαν μ' άλλον τρόπο τα σύγχρονα ιστορικά φαινόμενα, μεταφέροντάς τα από τη φλογισμένη ιστορία στο κοσμογονικό τους όραμα και σ' όλα τους κατέχονταν από τον πυρετό της αναμονής των πιο μεγάλων και συγκλονιστικών αλλαγών, που μπορούν να συμβούν ποτέ στην ιστορία. Έβλεπαν την τέχνη τους να έχει με αυτά τα κοσμοϊστορικά γεγονότα ιερούς κρυφούς δεσμούς, να τα καλεί και να τα ετοιμάζει, διοχετεύοντας το θεϊκό της πνεύμα. Και οι ίδιοι οι ποιητές είναι κοινωνοί του μυστηρίου, μάντεις και ιερείς που δημιουργούν την παγκόσμια θεϊκή αρμονία(...)

 " Μπέλι" θα πει Λευκός, το ιερό χρώμα της Αποκάλυψης - λευκό θα' ναι το άλογο πάνω στο οποίο θα' ρθει ο Αναμενόμενος, λευκό το Ιερό Παιδί που μεγαλώνει στα ερημικά περιγιάλια της Αιωνιότητας για να λάμψει κατόπιν λαμπρός Ήλιος της Δευτέρας Παρουσίας, λευκός ο Κύριος μ' ολόχρυσο στεφάνι. " Χρυσάφι πάνω σε λαζουρί" είναι ο τίτλος της πρώτης συλλογής του Μπέλι(1904). Έχουμε κάνει ήδη μία γνωριμία με τις φιλοσοφικές και αισθητικές του ιδέες. Η αναμενόμενη αναγέννηση του κόσμου με τον ερχομό του Χριστού, η αγρύπνια κι η προσμονή, αλλά και η επαγρύπνηση μπροστά στην απειλή του Αντίχριστου που μένει ακόμα παντοδύναμος, είναι τα κυριότερα θέματα σ' όλη τη δημιουργία του Μπέλι, τη λογοτεχνία και τη θεωρία, η Στίξη κι η Αντίστιξη σ' όλα του τα έργα. Το παιχνίδι της Ελπίδας με τη Διάψευσή της συνεχίζεται αδιάκοπα αλλάζοντας θριαμβικούς, τραγικούς, σατιρικούς τόνους. Ο Μπέλι είναι ο ικανότερος φακίρης της ρωσικής γλώσσας, απεριόριστες οι δυνατότητές του να μεταμορφώνει τη λέξη και να φτιάχνει με τη μουσική της μαγικά παραμύθια. Πέρασε απ' όλα τα φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά σχολεία του κόσμου, πρώτα τα γερμανικά. "Ό,τι αγαπώ από τη Δύση είναι δεμένο με τη Γερμανία", λέει σ' ένα σημείωμά του.
Ο Πατέρας του ήταν καθηγητής των μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ο ίδιος σπούδασε χημεία και μαθηματικά, αλλά από μικρός έδειξε ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στην ποίηση και στη φιλοσοφία.
Συχνά οι προτιμήσεις του στρέφονται την ίδια στιγμή σε φαινόμενα πολύ ανομοιογενή. Περισσότερο εκλεκτικός, παρά δογματικός, βρίσκει κοινά στοιχεία στους πολυάριθμους δασκάλους του κι άλλοτε πάλι τον ελκύουν ίσα - ίσα οι αντινομίες τους. " Για να νιώσεις τα πράγματα, νιώσε την τραγωδία τους"...
Για το μυθιστόρημα " Η Πετρούπολη"(1913-16) γράφει ότι λογαριάζεται το καλύτερο λογοτεχνικό έργο του Μπέλι...η ψυχή ενός νέου, του Νικόλα Αμπλεούχωφ, γίνεται πεδίο μάχης του Χριστού με τον Αντίχριστο.Ο νέος, γιος ενός πανίσχυρου γραφειοκράτη, σχετίζεται με τους επαναστάτες. Παίρνει αυτή την απόφαση, ενώ είναι έτοιμος να ριχτεί στο ποτάμι φαρμακωμένος από μια άτυχη ερωτική περιπέτεια. Στους επαναστάτες τον οδηγεί το πάθος να εκδικηθεί. Οι τελευταίοι του δίνουν ένα πακετάκι να το φυλάξει στο σπίτι του. Έπειτα από καιρό τον πληροφορούν πως αυτό που του έδωσαν είναι ωρολογιακή βόμβα και η διαταγή λέει να τη θέσει σε κίνηση και να σκοτώσει τον πατέρα του. Ο νέος τρέχει να βρει τους επαναστάτες και να τους πει ότι αυτό δεν μπορεί να το κάνει, μα στο μεταξύ έχει βάλει εμπρός το μηχάνημα. Τη βόμβα τη βρίσκει ο πατέρας Αμπλεούχωφ και χωρίς να ξέρει τι είναι τη μεταφέρει στο γραφείο του. Η έκρηξη δεν έχει θύματα. Όμως τον πατέρα τον συντρίβει η αποκάλυψη πως ο γιος του ήθελε να τον σκοτώσει. Κατόπιν μαθαίνει πώς έχουν τα πράγματα, συγχωρεί το παιδί του κι αποσύρεται στα χτήματά του. Ο Νικολάι πάει ταξίδι στην Ευρώπη. Υπάρχει στο έργο κι ένας άλλος διανοούμενος, ο επαναστάτης Ντούτκιν, παρασυρμένος επίσης από τους τρομοκράτες. Συζητώντας με τον Νικολάι, ανακαλύπτουν πως ξένα σώματα είναι κι οι δυό τους μέσα στους τρομοκράτες. Ψυχές συγγενικές, έχουν κοινό θεό και κοινά αινίγματα για τον άλλο, το μυστικό κόσμο. Ο Ντούτκιν αποκαλύπτει πως ο αόρατος αρχηγός της σπείρας, ο " Άγνωστος", είναι προδότης, πράκτορας της αστυνομίας - τον σκοτώνει, κι ο ίδιος καταλήγει στο φρενοκομείο. Με τον τρόπο αυτό εξιλεώνεται κι ο δεύτερος ήρωας.
Στην ιστορία των δύο νέων ζωντανεύει ο Μπέλι τον τρόμο και την φρίκη της σύγχρονης ανθρωπότητας που αγγίζει τις κρίσιμες κοσμογονικές ώρες. Όλα είναι παραδομένα σε ζωώδη τρόμο. Οι ήρωες του μυθιστορήματος αιωρούνται ανάμεσα στα "φαινόμενα" και στα " νοούμενα", στις επιφάνειες και στις βαθιές ουσίες. Πνίγονται στο θολό ποτάμι, αγωνιούν, κραυγάζουν, αγωνίζονται να βγάλουν έξω το κεφάλι τους να πάρουν ανάσα. Αυτό συμβαίνει μ' όλους. Όλοι μες στο έργο, όπως και στη ζωή, παίζουν κάποιο ρόλο στη φριχτή ιστορία, μα οι ίδιοι δε βλέπουν τίποτα πέρα από τις ρηχές επιφάνειες, κανείς δεν καταλαβαίνει ποιος είναι ο αληθινός ρόλος που του έχουν αναθέσει(...)
Η Πετρούπολη είναι το μεγάλο τέρας με τόσα κεφάλια, όσοι είναι κι αυτοί που την κατοικούν, επαναστάτες κι αντεπαναστάτες αδιάφορο. Αλλά μέσα σε καθέναν από αυτούς υπάρχει κι ένα δεύτερο "εγώ", που δεν ανήκει στην Πετρούπολη, υπάρχει η θεϊκή σπίθα, το θείο "ναΐν", κι όλα που γίνονται στην επιφάνεια είναι ακριβώς ο μυστικός αγώνας για την αποκάλυψή του(...)
(...) οι ήρωες του έργου πάνε στη Ναζαρέτ, στρέφονται στα ιερά βιβλία, στην εκκλησία του Χριστού. Οι άλλοι παραδέρνουν στους λαβύρινθους, απ' όπου δεν πρόκειται να βγουν ποτέ, όπως οι επαναστατημένοι εργάτες, που αγριεμένοι χάνουν από πάνω τους κάθε ανθρώπινο, η ρώσικη γλώσσα στα χείλη τους εξαρθρώνεται, γίνεται κουρνιαχτός του ολέθρου, τα τραγούδια τους αγουρητό λύκων, ένα φριχτό " ουουου..." - " που δε θα ξανακουστεί ποτέ πια".

Ο Αντρέι Μπέλυ πέθανε στις 8 Ιανουαρίου 1934