Τα Πέτρινα Γεφύρια της Ηπείρου(1)

Η παραλογή " Του Γιοφυριού της Άρτας"  που διδάχθηκε στην αρχή της σχολικής χρονιάς μας έδωσε την αφορμή να προσεγγίσουμε διαθεματικά τα πέτρινα γεφύρια. Χωρίσαμε την εργασία σε τρία μέρη: 

1. Τα πέτρινα γεφύρια της Ηπείρου
2. Τα πέτρινα γεφύρια της Θεσπρωτίας
3. Τα γεφύρια στη δημοτική ποίηση και λογοτεχνία, θρύλοι , παραδόσεις

Η συγκέντρωση του υλικού έγινε από τους μαθητές δύο τμημάτων της Τρίτης τάξης( Γ2, Γ3)

Αρκετοί μαθητές δούλεψαν χωρίς internet  και  παρουσίασαν την εργασία τους με φωτογραφίες, κείμενα και αφίσες. 

Το υπόλοιπο υλικό ανέλαβα να το "συναρμολογήσω "  και να το παρουσιάσω από εδώ εμπλουτίζοντας το όπου μπορούσα

Πρώτο Μέρος

Εκεί που σμίγουν δυο ποτάμια,
και αδερφώνουν τα νερά
ένα γεφύρι πέτρινο
απλώνει τ΄ άσπρα του φτερά

Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε
τα πόδια που το περπατήσανε.

Κρυμμένο μέσα στα πλατάνια
ακούει τ΄ άγρυπνο νερό,
ένα γεφύρι πέτρινο
που ταξιδεύει στον καιρό.

Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε
τα χείλη που το τραγουδήσανε.

(Άκου το γέλιο της χτισμένης
στα πέρατα οικουμένης)

  Στίχοι: Μιχάλης Γκανάς

  Μουσική : Νίκος Ξυδάκης

Ήπειρος – Γεφύρια

Τα πέτρινα γεφύρια ήταν η έκφραση μιας βασικής ανάγκης των ανθρώπων και δείγμα του σεβασμού που έτρεφε ο άνθρωπος για το φυσικό περιβάλλον.

Κάθε γεφύρι είναι και μία ιστορία, που εκφράζει την ανάγκη της επικοινωνίας των ανθρώπων μεταξύ τους, την ανάγκη να εκτεθεί σε άλλες κουλτούρες και να ανταλλάξει κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία.

Σε όλη την Ελλάδα υπάρχουν πέτρινα γεφύρια . Στην Ήπειρο όμως βρίσκονται τα πιο παλιά, διότι η Ήπειρος είναι μία από τις πιο ορεινές περιοχές της Ελλάδας.

 Το γεφύρι της Άρτας

Το μεγαλύτερο μέρος της καλύπτεται από βουνά που συνδέονται μεταξύ τους με μικρές κοιλάδες τις οποίες διαρρέουν ποτάμια και χείμαρροι.

Για να μετακινηθούν οι κάτοικοι έπρεπε να περάσουν τα ποτάμια.

 Γεφύρι Κοράκου

« Για να καλύψουν μιαν ανάγκη προέκτειναν τη φύση» και κατασκεύασαν

 « γιοφύρια».
Η ανάγκη είχε σχέση με το βιοπορισμό.Οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία και το εμπόριο και έπρεπε συνεχώς να μετακινούνται .

 Για τους αγωγιάτες του παλιού καιρού, τους κυρατζήδες που οδηγούσαν τα καραβάνια από τη Ήπειρο στο μακρινό Βουκουρέστι στο Βελιγράδι και τη Βουδαπέστη, πρώτος και μεγαλύτερος κίνδυνος στάθηκαν οι οπλισμένοι και αδίστακτοι ληστές. Αμέσως μετά, δεύτερο σοβαρό εμπόδιο στο δρόμο τους, θεωρήθηκαν τα πολλά ποτάμια, που ψηλά, τολμηρά γεφύρια βοηθούσαν να τα διαβούν, όχι όμως πάντα χωρίς απώλειες. Το πέρασμα ενός τέτοιου πετρογέφυρου μαρτυρούσε όλο το θάρρος μα και την τέχνη ενός έμπειρου κυρατζή.

 Έτσι προέκυψε η ανάγκη να " ενώσουν " τα ποτάμια για να μπορέσουν να μετακινήσουν  τα κοπάδια , τα εμπορεύματα, να μετακινηθούν τα καραβάνια και οι μάστοροι.

 Όχι σπάνια, θα λέγαμε τις περισσότερες φορές, ένα γεφύρι χώριζε το κάθε χωριό από τα χωράφια του απέναντι «κάμπου». Το διάβαιναν οι χωρικοί, τουλάχιστον δύο φορές την ημέρα να πάνε να δουλέψουν στα χτυπήματα το πρωί, να επιστρέψουν να ξαποστάσουν στα σπίτια τους το σούρουπο. Και την Κυριακή, την κάθε σκόλη, πήγαιναν στο καφενείο, το πιο κοντινό στη ρεματιά, και παρατηρούσαν το έρημο κείνη την ημέρα γεφύρι.

Όλα τα γεφύρια στην Ήπειρο χτίστηκαν στην εποχή της Τουρκοκρατίας . 
  Η οικονομική ανάπτυξη του 18ου και 19ου αι., οι εμπορικές συναλλαγές με τα Βαλκάνια και τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης οδήγησαν στην ανοικοδόμηση νέων γεφυριών ή στη βελτίωση παλαιότερων . 

Επιλογή τοποθεσίας

Ο πρωτομάστορας επέλεγε την τοποθεσία μετά από αναζήτηση. Η τοποθεσία έπρεπε να είναι βραχώδης στις όχθες του ποταμού για να μπορεί να στηρίξει με ασφάλεια τα βάθρα της γέφυρας. Τις περισσότερες φορές επέλεγαν θέσεις όπου προϋπήρχαν γεφύρια ξύλινα ή περάσματα.

Το γεφύρι της Πλάκας

 Γεφύρι στους Κήπους

Χαρακτηριστικά των γεφυριών

Τα  γεφύρια ταξινομούνται ανάλογα με τον αριθμό των τόξων τους.

·        Τα μονότοξα

·        Τα πολύτοξα

Τα μονότοξα γεφύρια βρίσκονται στα βουνά, διότι εκεί τα ποτάμια έχουν μικρό πλάτος και είναι πιο ορμητικά.

Τα πολύτοξα γεφύρια βρίσκονται στις πεδιάδες , διότι τα ποτάμια  έχουν πολύ μεγάλο πλάτος και χάνουν την ορμητικότητά τους

Ο αριθμός των τόξων εξαρτάται και από τη δημιουργικότητα του μάστορα.

Το σχήμα των τόξων είναι ημικυκλικό

 και σε κάποιες περιπτώσεις οξυκόρυφο

Γέφυρα Ζέρμας

Στα πολύτοξα γεφύρια, στις άκρες των τόξων υπάρχουν οι πρόβολοι, ο «κόφτης» μπροστά να αναχαιτίζει τη δύναμη του νερού και η «κόντρα» πίσω να στηρίζει και να μειώνει το στροβιλισμό του νερού.

Ένα γεφύρι μπορεί να έχει και μικρότερα τόξα ή καμάρες για να ελαφραίνουν την κατασκευή ή να επιτρέπουν τη γρήγορη διέλευση του νερού σε περίπτωση πλημμύρας. Τα τόξα αυτά ονομάζονται ανακουφιστικά. Το πλάτος τους είναι περίπου δύο μέτρα.

 Η επιφάνεια των γεφυριών είναι πέτρινη και είναι φτιαγμένη με την τεχνική του καλντεριμιού. 

Στα πλάγια του γεφυριού υπήρχαν πεζούλια για την προστασία των διαβατών. Αυτά διαμορφώνονταν με στενόμακρες πέτρες  που  τοποθετούνταν κάθετα στην επιφάνεια τους και ονομάζονταν  αρκάδες 

Πολλά γεφύρια με μεγάλο άνοιγμα  στερεώνονταν με σιδερένιες άρπιζες που ήταν κάθετοι ράβδοι αγκίστρωσης με τις οποίες έδεναν τα σίδερα  στα δύο άκρα της καμάρας.

Τα γεφύρια είναι απλά κι απέριττα, δίχως υπερβολικές διακοσμήσεις.Δεν υπάρχουν πολλά λιθόγλυπτα διακοσμητικά στοιχεία.
Τα λιγοστά που υπάρχουν αφορούν οικοδομικές επιγραφές με χρονολογίες κτίσης ή ανακαίνισης, ενώ αναφέρονται ονόματα χορηγών και σπανιότατα των μαστόρων. 

Άλλες παραστάσεις είτε ως αυτόνομα θέματα είτε ως πλαίσιο στις επιγραφές σπανίζουν .

Άλλα είχαν στο εσωτερικό τους μέρος στη σειρά των «κλειδιών» κρεμασμένο κουδουνάκι που όταν φυσούσε δυνατά προειδοποιούσε τους διαβάτες για την επικινδυνότητα της διέλευσης.

Κάτω από την κάμαρα (φωτογρ. Σπ. Μελετζή). Στην Κόνιτσα του 1975. Αποκατάσταση. Το καμπανάκι και πάλι στη θέση του, να προειδοποιεί. .

 

 Οι κτίστες,το κτίσιμο και τα υλικά κατασκευής

 Οι κτίστες

Τα γεφύρια δεν τα κατασκεύαζαν απλοί άνθρωποι αλλά μάστορες, που ονομάζονταν Κιοπρουλήδες.

Οι Κιοπρουλήδες ήταν συντεχνίες μαστόρων ειδικευμένοι στο χτίσιμο γεφυριών.

Αυτοί αρχικά συγκαταλέγονταν στους μάστορες της πέτρας, τους Κουδαραίους (από το κούδα=πέτρα).

 Λένε πως οι Ηπειρώτες Κουδαραίοι, οι πετράδες δηλαδή  στη συνθηματική τους γλώσσα, «κούδα» σήμαινε πέτρα  έχτισαν τον κόσμο ολόκληρο. Θα λέγαμε ακριβέστερα πως τον συμπλήρωσαν, προέκτειναν την όποια ομορφιά του σκληρού ηπειρώτικου τοπίου, απαλύνοντας τη ζωή τους. Τέχνη τους, η πειθαρχημένη επανατοποθέτηση της σκόρπιας πέτρας σε σχήματα πια αρχοντικού, μύλου, εκκλησίας, βρύσης, τολμηρού γεφυριού. Και όλα αυτά  εδώ και το σημαντικότερο χωρία κάποια ρήξη με το περιβάλλον. Με το καλάμι στα χέρια, στη Βοστίνα του 1927, Πυρσογιαννίτες πελεκάνοι «σιάζουν» την πέτρα (από το αρχείο της Προοδ. ΈνωσηΠυρσόγιαννης /περ. «Αρμολόι»).

 Οργανωμένοι σε παρέες μαστόρων , τα μπουλούκια( λαϊκοί οικοδόμοι οργανωμένοι σε συντεχνίες ) φεύγουν την άνοιξη 

 Αποχαιρετισμός μαστόρων (μπλούκι Νικόλα Λώλη) στο Βαθύλακκο. Φωτογραφία του 1934-35

και περιδιαβαίνουν όλες τις περιοχές της Ελλάδας, της Βαλκανικής, της Μ.Ασίας και κτίζουν  τα πάντα: τζαμιά, εκκλησίες, κάστρα, καμπαναριά, μιναρέδες, σπίτια, σεράγια, μύλους, χάνια.

Επικεφαλής ήταν ο Πρωτομάστορας ( πρακτικός αρχιτέκτονας, αρχιτεχνίτης).  Ήταν άριστος πελεκάνος- τεχνίτης της πέτρας. Αυτός έβρισκε τη δουλειά και σχεδίαζε το γεφύρι. Επέβλεπε την κατασκευή, και παρευρισκόταν στη θεμελίωση , στο "κλείδωμα" των πετρών και στην κατασκευή των προσόψεων. Επιπλέον ήταν υπεύθυνος για την πληρωμή των συνεργείων.

 Ο ξακουστός πελεκάνος  Νικόλαος Βαζούκης από τη Στράτσιανη Κόνιτσας

Δεύτεροι στην ιεραρχία ήταν  οι μάστοροι. Αυτοί ήταν πετράδες και μαραγκοί.
Ακολουθούσαν τα τσιράκια. Αυτά ήταν νέα παιδιά που μάθαιναν την τέχνη , έφτιαχναν τη λάσπη  και έσπαγαν την πέτρα.
Τα ζώα επίσης ήταν μέρος του μπουλουκιού γιατί με αυτά μετέφεραν τα υλικά.
Η συντεχνία των μαστόρων -χτιστάδων στα Γιάννενα ήταν η μεγαλύτερη της Ηπείρου καθώς είχε 450 περίπου μαστόρους

 Διαβάστε εδώ την μαρτυρία ενός μάστορα

Ανάμεσα σε όλα αυτά τα κτίσματα  το πιο δύσκολο στην κατασκευή του  ήταν το γεφύρι.

Το κτίσιμο του γεφυριού ήταν μία πρόκληση για τον κτίστη, διότι η ίδια η κατασκευή  είχε πολλά προβλήματα και δυσκολίες. Απαιτούνταν ιδιαίτερες ικανότητες και πολλή τόλμη από την πλευρά των κτιστών. Κάποιοι Κουδαραίοι κατόρθωσαν σιγά σιγά να εκπαιδευτούν  και να εξειδικευτούν στο κτίσιμο γεφυριών. Και έτσι έγιναν γεφυράδες , κιοπρουλήδες(από το κιοπρού=γέφυρα).

Οι Κιοπρουλήδες αντί να αγνοήσουν τη φύση προτίμησαν να συνεργαστούν μαζί της και αυτό είχε  ως συνέπεια όχι μόνο να λύσουν τα προβλήματα της κατασκευής αλλά να ομορφύνουν και το χώρο μετατρέποντας τα γεφύρια σε έργα λαϊκής τέχνης.

Τα γεφύρια κτίζονταν κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες , που τα νερά των ποταμών ήταν λιγότερα.

Την απόφαση για το κτίσιμο του γεφυριού την έπαιρνε ή ολόκληρο το χωριό ή ένας πλούσιος κάτοικος ή ένας τούρκος αξιωματούχος ή και ο ηγούμενος ενός μοναστηριού.

Όταν συγκεντρώνονταν τα απαραίτητα χρήματα, το χωριό καλούσε κάποιους μάστορες με τα μπουλούκια τους. Ο καλύτερος μάστορας από αυτούς αναλάμβανε την εργασία.

Το κόστος κάθε γέφυρας ήταν τεράστιο με αποτέλεσμα να μην μπορεί  να ανταπεξέλθει ένα μικρό χωριό στα έξοδα. Η μόνη λύση ήταν να βρεθεί ένας πλούσιος χρηματοδότης και να θέλει να βοηθήσει.

Οι τιμές των γεφυριών ήταν υπερβολικά υψηλές και κυμαίνονταν από 1.000 γρόσια για τα μικρότερα γεφύρια έως και 200.000 γρόσια  περίπου για τα μεγαλύτερα..

Πολλά είναι τα ονόματα των δωρητών που συνέβαλαν οικονομικά και αρκετές φορές εξ ολοκλήρου στην κατασκευή σημαντικών για τους κατοίκους γεφυριών.

« γιοφύρι θα φκιάσεις αν κάμεις τούτο το καλό»

Υπάρχουν ενδείξεις ότι η κατασκευή ενός γεφυριού χρηματοδοτούταν  και για τη σωτηρία της ψυχής του δωρητή

Υπήρξε επίσης και μέσο κονωνικής καταξίωσης

 Ως αντάλλαγμα πολλές φορές το γεφύρι έπαιρνε το όνομά του. Συνήθως οι κάτοικοι των γύρω χωριών ήταν αυτοί που αναλάμβαναν την ονοματοδοσία του γεφυριού. Μερικά τέτοια γεφύρια είναι:

 Γεφύρι του Καμπέρ Αγά

   Γεφύρι Νούτσου- Κόκκορη

 

Γεφύρι Μίσσιου 

Πολλά γεφύρια επίσης πήραν την ονομασία τους από την τοποθεσία της περιοχής ή από το όνομα του κοντινότερου χωριού

Του Ανθοχωρίου

 της Πόρτας Τρικάλων 

Το μόνο πρόσωπο που δεν έδινε το όνομα στα γεφύρια ήταν ο Πρωτομάστορας. Εξαίρεση αποτελεί το γεφύρι του Μανώλη στον Αγραφιώτη, στην Ευρυτανία.

Τα υλικά κατασκευής

Βασικό δομικό υλικό ήταν ο σχιστόλιθος, πέτρα που τη δούλευαν με καλέμι, σε κανονικές στρώσεις για τις καμάρες. Το υπόλοιπο γεφύρι κτίζεται με απελέκητες πέτρες, που η ίδια η γη τις έχει σμιλέψει σε στενόμακρες πλάκες με αποτέλεσμα να μπορούν να τοποθετηθούν εύκολα και μετά να αρμολογηθούν.

Το συνδετικό κονίαμα με το οποίο γινόταν η αρμολόγηση λεγόταν κουρασάνι  και αποτελείτο από τριμμένα κεραμίδια , ασβέστη, ελαφρόπετρες, νερό, χώμα . Πολλές φορές πρόσθεταν ασπράδια αυγών ή μαλλί ζώων για την καλύτερη απόδοση του μείγματος. 

Το κτίσιμο

Πρώτα έστηναν τον ξυλότυπο, που ήταν κατασκευασμένος από επεξεργασμένα ξύλα της κάθε περιοχής.

Το κτίσιμο ξεκινούσε ταυτόχρονα και από τις δύο πλευρές του ποταμού και προχωρούσε σιγά σιγά  στην κορυφή διαμορφώνοντας το τόξο έτσι ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις πλευρικές πιέσεις από την δύναμη του νερού. 

  Το μονότοξο γεφύρι του Βοϊδομάτη προπολεμικά. Στα πέτρινα γεφύρια, το τόξο βρήκε την τολμηρότερη έκφρασή του. (Φωτογρ. Καλογερίδη).

Στην κορυφή του τόξου τοποθετούσαν την τελευταία πέτρα, τον θολίτη. Αυτή ονομαζόταν και " κλειδί " γιατί κλείδωνε την κατασκευή.

Πυρσογιαννίτες μαστόροι, με τα εργαλεία στα χέρια τους, έτοιμοι να αρχίσουν τη δουλειά. Βρισκόμαστε στα 1937 (Από το αρχείο Προοδ. Ένωσης Πυρσόγιαννης/περ. «Αρμολόι»).

Άλλα κτίσματα

Γύρω από τα γεφύρια συνήθως κτίζονταν και άλλα κτίσματα, ένα εικονοστάσι, ένα ξωκλήσι, μια κρήνη, ένας νερόμυλος, ένα χάνι. Σε αρκετά υπήρχαν και φυλάκια , οι κούλιες, στις οποίες διέμενε μόνιμη φρουρά για να προστατεύει το γεφύρι και να ελέγχει τους διερχόμενους.

Πηγές

1. Σπύρου Μαντά α) Τα Ηπειρώτικα Γεφύρια

                                        β) Το Γεφύρι και ο Ηπειρώτης

                                            Τεχνικές Εκδόσεις Α.Ε

    2 . Τα πέτρινα γεφύρια της Ηπείρου
    3 .ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ
    4.  Ηπειρώτες Μάστοροι
    5. Τα Ηπειρώτικα Γεφύρια
    6. Τα πέτρινα τοξωτα γεφύρια της Ελλάδας
    7. Ηπειρώτικα Γεφύρια
    8. Επτά Μέρες Καθημερινή Τα Πέτρινα Γεφύρια