Ἔλα νὰ παίξουμε... Θὰ σοῦ χαρίσω τὴ βασίλισσά μου...*

Από το έργο του Αλφόνσο Ι΄ Εγχειρίδιο σκακιού , 1283

    Σκάκι έμαθα να παίζω στα πρώτα γυμνασιακά μου χρόνια. Δεν με συνάρπαζε μόνο η στρατηγική του παιχνιδιού αλλά και τα πιόνια, οι κινήσεις τους, οι μορφές τους.  Πάνε πολλά χρόνια από τότε που έπαιξα την τελευταία παρτίδα και η σκακιέρα με τα όμορφα πιόνια κλείστηκε , μάλλον για πάντα στο ντουλάπι.
Κατά καιρούς έχω διαβάσει διάφορες ιστορίες για την επινόηση του σκακιού  έως και μυθιστορήματα αλλά ποτέ δεν είχα σκεφτεί ότι μπορεί ένα πιόνι του, η βασίλισσα, να έχει σχέση με τη θέση της γυναίκας και να απεικονίζει τη δύναμη των πραγματικών βασιλισσών και των πλουσίων γυναικών στον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα. 

    Το θέμα αυτό αναπτύσσει διεξοδικά η Marilyn Yalom στη μελέτη - έρευνα με θέμα  " Η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού" .

   Βιτρώ με ζευγάρι που παίζει σκάκι , Γαλλία 15ος αι.

    Η συγγραφέας με αφορμή μια "μικρή μορφή από ελεφαντοστό που απεικόνιζε τη Μαντόνα με το βρέφος " που της έδειξε ένας έφορος του Μουσείου  Isabella Stewart Gardner στη Βοστόνη και την οποία αποκάλεσε "βασίλισσα του σκακιού " άρχισε ένα συναρπαστικό ταξίδι σε άγνωστες περιοχές της ιστορίας της μεσαιωνικής Ευρώπης προκειμένου να ανακαλύψει τη γέννηση αυτού του πολύ σημαντικού πιονιού . Ακολουθώντας τα ίχνη του σκακιού μέσα από κείμενα και  χειροτεχνήματα προσπάθησε να αναπλάσει τον πολιτισμό που γέννησε τη βασίλισσα .

   Γράφει η ίδια: 
" Πριν από τη γέννηση της βασίλισσας του σκακιού , δεν υπήρχε καθόλου βασίλισσα στη σκακιέρα. Στην Ινδία, στην Περσία και στις αραβικές χώρες , όπου πρωτοπαίχτηκε το παιχνίδι, όλες οι ανθρώπινες μορφές ήταν αρσενικές[...]

     Μόνο αφότου οι Άραβες κατέλαβαν τη Νότια Ευρώπη τον όγδοο αιώνα και έφεραν το σκάκι μαζί τους εμφανίστηκε η βασίλισσα στη σκακιέρα. Γύρω στο 1000μ.Χ., η βασίλισσα άρχισε να αντικαθιστά τον βεζίρη και περί το 1200 η παρουσία της ήταν αισθητή σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη , από την Ιταλία ως τη Νορβηγία[...]

Ο Όθων Δ΄του Βρανδεμβούργου παίζει σκάκι, Γερμανία, 14ος αι.

    Γνωρίζουμε λίγα πράγματα για τη μετάδοση του σκακιού από τον μουσουλμανικό στο χριστιανικό κόσμο και ακόμη λιγότερα για την επινόηση της πρώτης βασίλισσας του σκακιού[...]

     Η βασίλισσα του σκακιού δεν ξεκίνησε ως το ισχυρότερο κομμάτι της σκακιέρας. Στην πραγματικότητα[...] ήταν αρχικά το πιο αδύναμο μέλος της κοινότητάς της, όπου της επιτρεπόταν να κινείται διαγωνίως μόνο ένα τετράγωνο τη φορά.

    Παρ' όλα αυτά, προς τα τέλη του δέκατου πέμπτου αιώνα είχε αποκτήσει ποικιλία κινήσεων άνευ προηγουμένου. Το 1497, όταν η Ισαβέλλα της Καστίλλης βασίλευε  στην Ισπανία και ο Κολόμβος είχε ανακαλύψει περιοχές του Νέου Κόσμου, ένα ισπανικό βιβλίο αναγνώριζε τη βασίλισσα του σκακιού ως το ισχυρότερο κομμάτι της σκακιέρας[...]

Βασίλισσα του σκακιού από την Ισπανία, 12ος αι.

    Στη διάρκεια του ενδέκατου και του δωδέκατου αιώνα, όταν η βασίλισσα του σκακιού απώθησε το βεζίρη από την ευρωπαϊκή σκακιέρα, υπήρξαν αναρίθμητα γεγονότα που ευνοούσαν την ιδέα της γυναικείας δύναμης. Το πρώτο ήταν η ύπαρξη χριστιανών βασιλισσών[...] Η βασίλισσα ήταν, πρωτίστως , η σύζυγος του βασιλιά, η έμπιστη σύντροφός του, συμπαραστάτης του και αφοσιωμένη υπήκοος [...]

Βασίλισσα του σκακιού από τη Σουηδία, 13ος αι.

  Ένα δεύτερο πολιτισμικό γεγονός που συνέπεσε με τη γέννηση της βασίλισσας του σκακιού και ενίσχυσε το θεσμό της γυναικείας βασιλείας ήταν η λατρεία της Παρθένου Μαρίας.[...]

    Μια τρίτη επίδραση ήταν ο άκρατος θαυμασμός της ρομαντικής αγάπης. Η λατρεία μιας όμορφης κυρίας , συχνά της συζύγου κάποιου βασιλιά ή ισχυρού αριστοκράτη, τραγουδήθηκε αρχικά από τους τροβαδούρους στη Νότια Γαλλία και ύστερα εξαπλώθηκε σε όλες τις αυλές της Ευρώπης. Το σκάκι σύντομα συνδέθηκε με την καλή ανατροφή και την " αβρότητα'. Ο ιππότης που ήθελε να θεωρείται  " αβρόφρων" έπρεπε να μπορεί να παίζει καλό σκάκι , και με γυναίκες και με άντρες αντιπάλους. Το παιχνίδι επέτρεπε στα δύο φύλα να συναντιούνται επί ίσοις όροις, και μερικές φορές λειτουργούσε ως προκάλυψη κάποιου ειδυλλίου.[...]

Βασίλισσα του σκακιού από τη Νότια Ιταλία, αρχές 12ου αι.

  Η αλληλεπίδραση των συμβολικών βασιλισσών της σκακιέρας με τις υπαρκτές βασίλισσες των πολυάριθμων βασιλικών αυλών είναι το στημόνι με το οποίο υφαίνεται το βιβλίο..."(από την εισαγωγή)

    Η Marilyn Yalom έχει την ικανότητα να χειρίζεται πολύ επιδέξια το υλικό της έρευνας της και να το παρουσιάζει με μια αφήγηση γοητευτική δημιουργώντας συγχρόνως  παραμυθένια ατμόσφαιρα .

Marilyn Yalom, Η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού, Άγρα , Αθήνα 2009, α΄ανατύπωση, μτφρ. Εύη Κλαδούχου

* Ο τίτλος είναι  από το ποίημα "Το σκάκι "του Μανόλη Αναγνωστάκη