Το κολαστήριο του «Φιξ»

Στο προαύλιο των φυλακών «Φιξ». Γιάννενα, 1947

Γράφει η ofisofi // atexnos

Το ξενοδοχείο «Παλλάδιο» δεσπόζει σ’ ένα από τα κεντρικά και πολυσύχναστα μέρη της πόλης των Ιωαννίνων. Πριν από αρκετά χρόνια στον ίδιο χώρο λειτουργούσε και το κινηματοθέατρο «Παλλάδιο». Στο χώρο αυτό δεν υπάρχει τίποτε που να θυμίζει, να μαρτυρεί – ούτε και για ιστορικούς λόγους – την ύπαρξη των φοβερών φυλακών του «Φιξ», μέσα στις οποίες κρατήθηκαν και μαρτύρησαν εκατοντάδες αριστεροί και κομμουνιστές που συμμετείχαν στην Εαμική αντίσταση, στην ΕΠΟΝ, στο ΔΣΕ και στο ΚΚΕ ή που  υπήρχε η υποψία ότι συνεργάζονταν μαζί τους ή απλά τους βοήθησαν.

Έχουν χαρακτηριστεί το «Μακρονήσι των Ιωαννίνων» και αφορούν τις πιο μαύρες σελίδες της ιστορίας της πόλης και της Ηπείρου. Γνωστοί και άγνωστοι, επώνυμοι και ανώνυμοι Γιαννιώτες και Ηπειρώτες είναι συνδεδεμένοι με τις πιο απάνθρωπες και φριχτές συνθήκες κράτησης και διαβίωσης  μέσα σε αυτές.

Αρχικά και πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο χώρο αυτό λειτουργούσαν παγοποιεία. Στη δεξιά πλευρά του ήταν κτισμένοι πέτρινοι, θολωτοί θάλαμοι, στεγανοί και ψυκτικοί. Κοντά σ’ αυτούς ήταν σπαρμένα ετοιμόρροπα κτίσματα. Οι Γερμανοί κατακτητές είχαν μετατρέψει τους θαλάμους του παγοποιείου και τα ερείπια του χώρου σε φυλακές δίνοντάς τους το όνομα του Γερμανού ζυθοβιομήχανου  Φιξ.

Η είσοδος των φυλακών βρισκόταν στη νότια πλευρά (σημερινή οδό Μπότσαρη). Δυτικά υψωνόταν ένας πύργος και απέναντί του βρισκόταν ένα κτίριο το οποίο είχε δίπατα κελιά πάνω και κάτω. Έξω απ’ αυτό μια σκάλα οδηγούσε στον επάνω θάλαμο.

Ψηλοί τοίχοι με αγκαθωτά συρματοπλέγματα  έζωναν τις φυλακές σχηματίζοντας τον  προαύλιο χώρο. Στις τέσσερις γωνίες των φυλακών υπήρχαν τα φυλάκια με τους φρουρούς να παρακολουθούν συνεχώς τους κρατούμενους και οποιαδήποτε κίνησή τους.

“Χριστιανική” διαφώτιση από τον “άγιο” Σωσίπατρο στον απάνω θάλαμο του Φιξ (Σκίτσο ανώνυμου)

Στο μέσον της βόρειας πλευράς ήταν ο απόπατος, ένας λάκκος βαθύς και ανοιχτός με τσουβάλια κρεμασμένα γύρω γύρω και σάπια ξύλα για να πατούν οι κρατούμενοι την ώρα της σωματικής τους ανάγκης, χωρίς καμία άλλη προστασία ή προφύλαξη.

Υπήρχε και ένα μικρό εκκλησάκι στην κορυφή, όπου οι κρατούμενοι εκκλησιάζονταν, άκουγαν αντικομμουνιστικά κηρύγματα και παρακαλούσαν να τους συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους!

Στο βάθος δεξιά ήταν τα απομονωτήρια. Δίπλα τους τα γραφεία της διοίκησης και τα καταλύματα της φρουράς. Η φρουρά  αποτελούνταν από φαντάρους και άλλαζε κάθε βδομάδα. Μόνιμοι ήταν ο διοικητής και οι βασανιστές. Αρχικά διοικητής τους ο Σπύρος Αραβανής από τη Λευκάδα. Η συμπεριφορά του κτηνώδης, σαδιστική, ανώμαλη. Αμόρφωτος, παιδεραστής, βιαστής, σχιζοφρενής. Φόβος και τρόμος. Την εγκληματική του δράση βοηθούσαν με κάθε τρόπο οι δήμιοι, οι βασανιστές που τον υπάκουγαν τυφλά οποιαδήποτε στιγμή και δεν δίσταζαν να βασανίσουν μέχρι θανάτου τους κρατούμενους και τις κρατούμενες των φυλακών.

Προς το τέλος του 1948 ο Αραβανής αντικαταστάθηκε από τον Καλαθάκη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι βασανιστές αυτοί στο τέλος του εμφυλίου βραβεύτηκαν και προήχθησαν σε διάφορες θέσεις με τη μεσολάβηση της ίδιας της Φρειδερίκης.

Μέρα και νύχτα κουβαλούσαν πολίτες και αιχμαλώτους, υπόδικους και κατάδικους με ανυπόστατες κατηγορίες. Τον κάθε ένα από αυτούς τον οδηγούσαν στην απομόνωση για να μην έρχεται σε επαφή με τους άλλους κρατούμενους. Οι κρατούμενοι υποβάλλονταν σε φοβερά και τρομερά βασανιστήρια προκειμένου να τους  αποσπάσουν ομολογίες  και να υπογράψουν δήλωση μετανοίας.  Στην ανάκριση έπρεπε να ομολογήσουν ή να αποκηρύξουν «τις προδοτικές οργανώσεις ΚΚΕ – ΕΑΜ – ΕΛΑΣ –ΕΠΟΝ και λοιπές παραφυάδες που συνεργάζονται με τους εχθρούς της πατρίδας». Επινοούσαν συνεχώς νέους τρόπους βασανισμού, σωματικού, ψυχικού, συνειδησιακού. Ο στόχος τους ήταν η εξόντωση με κάθε τρόπο εκείνων που άντεχαν και αντιστέκονταν. Κάποιοι δεν άντεξαν και ορισμένοι προσπάθησαν να αυτοκτονήσουν.

Μια γωνιά της αυλής του Φιξ (Σκίτσο Βαγγέλη Κατσάνου)

Τα βασανιστήρια ήταν ποικιλόμορφα και οδυνηρά. Εξευτελισμοί πάσης φύσεως και μαρτύρια μέχρι θανάτου. Πολλούς από τους νεκρούς των βασανιστηρίων τους εξαφάνισαν και δε βρέθηκαν ποτέ. Με τα ονόματα που έδωσαν στα βασανιστήρια προσπάθησαν  να καλύψουν την  φρικτή πραγματικότητα:

«Ο φάλαγγας», «το δενδράκι», «η νυχτερίδα», «το ζίου–ζίτσου», «το νεράκι», «η κασόνα», «το ιπτάμενο χαλί», «η μοσκοβολήθρα», «το τεσσαράκοντα παρά μία» κ.α.

Στον επάνω θάλαμο συγκέντρωναν πάρα πολλούς με ελαφρύτερες κατηγορίες για ανάνηψη. Η ατμόσφαιρα ήταν πνιγηρή καθώς πίσω από την πόρτα βρίσκονταν μαζεμένα τα δοχεία με τα ούρα, οι βούτες, και οι κοριοί, οι ψείρες και η βρώμα ήταν ένα ακόμα βασανιστήριο ανάμεσα στα άλλα.

Το απόγευμα, και αφού είχε γίνει το προσκλητήριο, οι κρατούμενοι οδηγούνταν κοπαδιαστά με κλωτσιές και βουρδουλιές στα κελιά και στους θαλάμους. Τότε ερχόταν και η ώρα της προσευχής. Όλοι έπρεπε να στέκονται όρθιοι και ακούνητοι, ακόμα και αυτοί που ήταν ανήμποροι από τα βασανιστήρια. Οι βασανιστές, ανάλογα με τις διαθέσεις τους και το μίσος για ορισμένους, έκαναν καψόνια ή τους έβαζαν να μαθαίνουν απέξω την προσευχή και να την απαγγέλουν εκατό φορές. Όποιος βέβαια τολμούσε να κάνει μια κίνηση αντίδρασης ξυλοφορτωνόταν ανελέητα.

Τη νύχτα, στον επάνω θάλαμο, έπρεπε να επικρατεί απόλυτη σιωπή  διαφορετικά οι βασανιστές τους  τιμωρούσαν αδιακρίτως.

Τα κελιά των μελλοθανάτων βρίσκονταν στον κάτω θάλαμο. Οι νύχτες ήταν άγριες. Οι βασανιστές έμπαιναν στα κελιά άρπαζαν τα καταξεσκισμένα κορμιά των βασανισμένων και κυρίως των γυναικών και αφού τα έσερναν έξω ασελγούσαν πάνω τους.

Κρεμάλα μεσαιωνικής μορφής. Από τις παρόμοιες που γίνονταν στον “Αράπη” του Φιξ

Ο «Αράπης», το κελί 18 του χάρου, ο χώρος των ανακρίσεων που βρίσκονταν στα υπόγεια, ήταν τόπος μαρτυρίου για όσους οδηγούνταν εκεί. Ξύλα, κρανόβεργες, βούρδουλες και καλάμια ήταν τα μέσα με τα οποία ξυλοφόρτωναν οι βασανιστές τους κρατούμενους, άνδρες και γυναίκες, που πολλοί έβγαιναν παραλυμένοι ή πεθαμένοι.

Το φαγητό ήταν χείριστης ποιότητας, συνήθως σκουληκιασμένα όσπρια . Η σίτιση ήταν υποχρεωτική και  η άρνησή της συνοδευόταν από βρισιές και απειλές.

Αν και το περιβάλλον των φυλακών ήταν εφιαλτικό δεν έλειπαν και οι στιγμές που με αστεία και παιγνίδια προσπαθούσαν οι φυλακισμένοι να μοιράζουν και να ελαφρύνουν τον πόνο τους. Τα βιβλία γίνονταν ανάρπαστα, όσα επιτρέπονταν να κυκλοφορούν στη φυλακή. Ήταν ένας τρόπος αντίστασης στον πόνο, στην τρέλα και στο θάνατο.

Η εξορία, η εκτέλεση ή η δήλωση ήταν οι τρεις τρόποι για να βγει κανείς από τις φυλακές του Φιξ. Οι περισσότεροι κρατούμενοι επέλεγαν τους δύο πρώτους.

Η αγωνία του θανάτου κυριαρχούσε ανάμεσα στους φυλακισμένους καθώς κανείς δεν γνώριζε τι του επεφύλασσε η κάθε στιγμή, η επόμενη μέρα.

Οι εκτελέσεις γίνονταν κάθε Δευτέρα στη Δουρούτη, στο Μπιζάνι, στο Αυγό και στο Σταυράκι. Πολλές φορές όμως γίνονταν και την Πέμπτη, όταν οι μαχητές του ΔΣΕ κέρδιζαν μια σημαντική νίκη. Τότε οι δήμιοι φρένιαζαν. Αλλά οι φυλακές δεν άδειαζαν με τις τόσες εκτελέσεις γιατί αμέσως ξαναγέμιζαν με νέους κρατούμενους που συνελάμβαναν στις συνοικίες της πόλης και στα χωριά.

Πολλές φορές η διοίκηση των φυλακών έβαζε δικούς της ανθρώπους για να επηρεάζουν με τα λόγια και τη στάση τους τούς  κρατούμενους. Άλλοτε πάλι ανάγκαζαν ορισμένους αιχμάλωτους αντάρτες να δέρνουν τους φυλακισμένους. Μια άλλη  μορφή βασανισμού ήταν ο εκφυλιστικός πόλεμος με πόρνες που τις έβαζαν σκόπιμα στα κελιά για να σκανδαλίσουν και να διαλύσουν ψυχικά τους κρατούμενους με στόχο να λυγίσουν.

Εικονικές ανακοινώσεις εκτελέσεων χρησιμοποιούνταν πολύ συχνά για ψυχικό εκβιασμό. Βασανίζονταν οι άνθρωποι και δεν ήξεραν αν θα ζήσουν ή αν θα πεθάνουν από στιγμή σε στιγμή, κάθε στιγμή.

Χιλιάδες οι αγωνιστές που πέρασαν από τις φυλακές του «Φιξ». Οι περισσότεροι μαρτύρησαν και πέθαναν είτε με φρικτά βασανιστήρια, είτε στήθηκαν στον τοίχο. Άλλοι έμειναν παράλυτοι και παραμορφωμένοι σε όλη τους τη ζωή. Πολλές και οι γυναίκες που βασανίστηκαν με μεσαιωνικά βασανιστήρια.

Δυο πλάνα, δυο σκηνές: πάνω ο σάλαγος στον αυλόγυρο και κάτω τα σακατεμένα θύματα (Ξυλογραφικό σκίτσο ανώνυμου)

Με τις φυλακές αυτές συνδέονται τρεις μεγάλες και πολύκροτες δίκες  που συγκλόνισαν την πόλη των Ιωαννίνων . Πρόκειται για τις : α) Υπόθεση και δίκη Φαρίδου, β) τη δίκη των γιατρών και την γ) τη δίκη της Πρίντζου. Στην Ασφάλεια και στου Φιξ στήθηκαν τα κατηγορητήρια και μέσα εκεί βασανίστηκαν πριν τη δίκη και κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων οι κατηγορούμενοι . Από αυτές τις φυλακές μεταφέρονταν οι υπόδικοι κρατούμενοι στην αίθουσα του δικαστηρίου με στρατιωτικά οχήματα και δεμένοι με χειροπέδες για όλο το χρονικό διάστημα της δίκης.

Θα αναρωτηθεί κανείς και η κοινωνία της πόλης τι έκανε, πώς αντιδρούσε, αν αντιδρούσε. Ανησυχούσε, αλλά λένε ότι δεν μπορούσε να κάνει κάτι ουσιαστικό. Οι περισσότερες οικογένειες είχαν και ένα φυλακισμένο στου Φιξ και αγωνιούσαν για την τύχη του. Εκτός αυτού οι συγγενείς δέχονταν απειλές και πιέσεις  ακόμα και αυτοί να υπογράψουν δήλωση μετανοίας. Το θέμα έφτασε στον ΟΗΕ. Αντιπροσωπεία της Διεθνούς Ειρηνευτικής Επιτροπής του ΟΗΕ με επικεφαλής τον πρόεδρό της Πωλ Ελυάρ και άλλους αντιπροσώπους από διάφορες χώρες επισκέφθηκε τις φυλακές και συζήτησε με τους κρατούμενους. Η συζήτηση όμως γινόταν με διερμηνέα. Τι συζητήθηκε και τι κινήσεις έκανε η αντιπροσωπεία κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς. Τίποτε δεν άλλαξε. Αναφέρεται μάλιστα και το εξής περιστατικό:

« …ο Ελυάρ ρώτησε τον αγωνιστή γιαννιώτη οικοδόμο Μιχάλη Καζαντζή (γιο του καπνεργάτη Θωμά Καζαντζή που είχε χρόνια στην εξορία).

– Πώς θέλετε να πάψει ο εμφύλιος και να ειρηνεύσει η Ελλάδα;…

– Να κλείσετε τα σύνορα, να αφαιρέσετε τα όπλα απ’ όλους και να κάνετε τίμιες και αδιάβλητες εκλογές…

Ε, λοιπόν, αυτή τη λογική απάντηση – πρότασή του, ο Καζαντζής, την πλήρωσε τόσο βαριά που ο βασανιστής Γιον, τον έκανε μπαλόνι στο ξύλο…και επί 15 μέρες κατουρούσε κι έφτυνε αίμα!…»

Οι πηγές και οι πληροφορίες για τις φυλακές του «Φιξ» στα Γιάννενα είναι ελάχιστες. Πριν ενάμιση περίπου χρόνο στην τοπική εφημερίδα «Ηπειρωτικός Αγών» δημοσιεύτηκε το άρθρο του Γιώργου Μ. Βραζιτούλη Οι φυλακές του «Φιξ» στα βρετανικά αρχεία. Αναφέρεται στο βρετανικό αρχείο British Pathé  και στη δημοσίευση της συλλογής του που αποτελείται από φιλμάκια που τραβήχτηκαν τον 20ο αιώνα . Ένας μικρός αριθμός από αυτά καλύπτει σημαντικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Ελλάδα. Ανάμεσά τους ο Γ. Βραζιτούλης ανακάλυψε ένα φιλμάκι που γυρίστηκε το 1947 και περιλαμβάνει πλάνα από τις φυλακές του «Φιξ» στα Γιάννενα.

«Στα πλάνα από το προαύλιο του «Φιξ», διάρκειας 62 δευτερολέπτων, βλέπει κανείς αρχικά έναν αξιωματικό (πιθανόν να πρόκειται για τον περιβόητο διοικητή των φυλακών εκείνη την εποχή, Σπύρο Αραβανή, από τη Λευκάδα) να κάθεται πίσω από ένα τραπέζι. Πιο πίσω στέκονται κατώτεροι αξιωματικοί και απλοί στρατιώτες. Οι κρατούμενοι βρίσκονται άλλοι παραταγμένοι όρθιοι κι άλλοι καθισμένοι στη βόρεια πλευρά της αυλής, ενώ ένας φρουρός κοιτάζει τα δρώμενα από το φυλάκιο του εξωτερικού τοίχου. Ο αξιωματικός φαίνεται να ζητάει από έναν κρατούμενο να του δείξει διάφορα σημεία πάνω σε έναν απλωμένο χάρτη (πιθανόν κάποιες θέσεις των ανταρτών;). Στον επόμενο κρατούμενο που ανακρίνεται, είναι εμφανή σημάδια τραυματισμού (από βασανισμό;) στο αριστερό του μάτι. Από μια ψηλότερη λήψη φαίνεται και η πίσω μεριά του κτηρίου των φυλακών, με την σκεπαστή εξωτερική σκάλα που συνέδεε τον πάνω με τον κάτω θάλαμο, καθώς και κάποια γειτονικά με τις φυλακές κτήρια από την πλευρά της 28ης Οκτωβρίου.

Το φιλμάκι του βρετανικού αρχείου (μεταξύ 2.44 – 3.46)

Ο προπαγανδιστικός σκοπός των, όπως φαίνεται, «στημένων» γυρισμάτων είναι ολοφάνερος. Οι κοντινές λήψεις στα πρόσωπα και στο παρουσιαστικό των κρατουμένων επιδίωκε να αποδομήσει στα μάτια του θεατή την εικόνα του περήφανου και αγέρωχου αγωνιστή, όπως για παράδειγμα την είχε αποθανατίσει μερικά χρόνια πιο πριν η φωτογραφική μηχανή του Μπαλάφα και του Μελετζή. Ο κρατούμενος αντάρτης-κομμουνιστής, παρουσιάζεται εδώ σαν ένας «ρακένδυτος συμμορίτης», «κατσαπλιάς» ή στην καλύτερη περίπτωση σαν «φοβισμένο αγρίμι», οι δε στρατιωτικοί εκπρόσωποι της Πολιτείας ως «τυπικοί», «άψογοι», σχεδόν «ευγενικοί».»

Το καλοκαίρι  του 1948 και ενώ ο εμφύλιος κορυφωνόταν δημοσιεύτηκε το προπαγανδιστικό άρθρο του Σπύρου Τριανταφύλλου στην εφημερίδα Εμπρός 
( 8/7/1948)   με τίτλο : Αυτοί που θα έσωζαν την Ελλάδα . ΟΙ ΣΥΜΜΟΡΙΤΑΙ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΓΚΕΛΑ. Μία επίσκεψις εις τας φυλακάς Ιωαννίνων – Πώς είδα 200 ανθρώπινα ράκη κόκκινα – Παιδιά και κορίτσια έως 14 ετών! Μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.

Στον ανώνυμο αγωνιστή του λαού (Σκίτσο του Νίκου Παππά)

Ένα μήνα μετά, στις 2 Αυγούστου 1948, ο γιαννιώτης συγγραφέας Λάμπρος Μάλαμας, κρατούμενος στου Φιξ, δίνει απάντηση αποτυπώνοντας  την εμπειρία του και  τη ζοφερή ατμόσφαιρα της φυλακής  συμπυκνωμένη σε στίχους.

Στιγμές Οδύνης

1948.Στις φυλακές του Φιξ
καθώς νυχτώνει κάθε βράδυ
ακούμε αναλυγμούς
και ουρλιαχτά συντρόφων.
Πέφτουμε σωριασμένοι
σ’ ένα θάλαμο 5Χ8
ο ένας πάνω στον άλλο
και το εκκλησάκι στην κορφή(!)

Κάθε Τρίτη και Πέμπτη
Παίρνουν για εκτέλεση αγωνιστές
από τα κάτω σκοτεινά κελιά
Οι βόγγοι των βασανισμένων
γίνονται ρίγη ανατριχίλας,
σφίγγουμε δόντια και γροθιές`
και μελλοθάνατοι αποχαιρετούν
τη ζήση τραγουδώντας!

Οι δήμιοι γρυλίζουν ξέφρενα
τα θύματα χτυπώντας.
Του Φιξ οι ανασεμιές
μυρίζουν αίμα και πληγές!
Τα βουρδούλια βουβουνίζουν τα κορμιά
με τις ευχές των «οψωνίων»
του «αγίου» Σωσιπάτρου(!)

Κάποιοι συγκρατούμενοι παραλογούνε…
Κι ένας κρεμάστηκε με την κουβέρτα του.
Ένας αιχμάλωτος αντάρτης
έχει στο πλάι μου 40 πυρετό,
τονε δροσίζουμε μ’ ένα πανί βρεγμένο.

Οι φρουροί σφυρίζουν για σισίτιο
συχνά πληγούρι, ρέγγες και φακές
με δυο ελιές σκουληκιασμένες
Μα…από τέτοιους τάφους ανασταίνεται
η λευτεριά του κόσμου…

                                      Φιξ 2.8.48

 Πηγές:

1) Λάμπρου Μάλαμα, Το Χρονικό του «Φιξ». Αναμνήσεις, αφηγήματα, Ντοκουμέντα Από Φυλακές Δίκες και Καταδίκες. Σειρά «Ελεύθερο Πνεύμα» Αθήνα 1988. Από το βιβλίο αυτό και οι εικόνες.

2) Σπύρος Εργολάβος, Η δίκη της Πρίντζου και οι εκτελεσμένοι των Ιωαννίνων, Εκδόσεις Σοκόλη 1988

3)  Γιώργου Μ. Βραζιτούλη, Οι φυλακές του «Φιξ» στα βρετανικά αρχεία, Εφημερίδα Ηπειρωτικός Αγών, Πέμπτη 24 Ιουλίου 2014