Λιλίκα Νάκου

Η Λιλίκα Νάκου γεννήθηκε στις 24 Φεβρουαρίου 1904. Οι βιογραφικές πληροφορίες αναφέρουν ότι ήταν δημοσιογράφος και πεζογράφος. Την "γνώρισα" πριν από πολλά χρόνια μέσα από την τηλεοπτική μεταφορά του αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος Η κυρία Ντορεμί. Έκτοτε δεν έτυχε να διαβάσω κανένα βιβλίο της και θα έλεγα ότι μου ήταν άγνωστη και ως δημοσιογράφος και ως συγγραφέας. Λησμονημένη και αγνοημένη αν και θεωρείται από τις πολύ σημαντικές γυναικείες παρουσίες που συνέβαλε με το έργο της στην υπόθεση του γυναικείου κινήματος και της χειραφέτησης των γυναικών σε εποχές πολύ δύσκολες.
Να όμως που την ανακάλυψα έστω και αργά στις σελίδες ενός παλιού τεύχους (1989)του περιοδικού" γραφή", έκδοση του Πολιτιστικού Οργανισμού Λάρισας. Η "γραφή" είχε αφιέρωμα στη Λιλίκα Νάκου.

Η αφορμή να αναζητήσω και να διαβάσω μερικά βιβλία της  δόθηκε από τον τίτλο της

νουβέλας της "Η ξεπάρθενη" , που εκδόθηκε το 1932. Τίτλος ομολογουμένως ασυνήθιστος  και πολύ τολμηρός για πεζογράφημα της εποχής του Μεσοπολέμου. Η αφήγηση σε α' ενικό ξεδιπλώνει την ιστορία μιας κοπέλας η οποία, αν και ανήκε σε καλή οικογένεια και ανατράφηκε  με τα πρότυπα της εποχής της, τολμάει να επιλέξει έναν διαφορετικό δρόμο από εκείνον που η κοινωνία και η οικογένεια είχε προορίσει για τις γυναίκες . Συζεί για λίγο με έναν άνδρα που αγάπησε και χωρίς να τον παντρευτεί φέρνει  στον κόσμο το παιδί τους. Η επιλογή της να γεννήσει και να μεγαλώσει το παιδί της μόνη της  έρχεται σε αντίθεση με τα οικογενειακά πρότυπα και τις αξίες της κοινωνίας. Η ηρωίδα παλεύει σκληρά για να μεγαλώσει το παιδί της κρυφά από την οικογένειά της και βιώνει με τον πιο τραγικό τρόπο αυτή την επιλογή της.

"Το γυναικείο σώμα, παρά την αντίληψη της εποχής, αποδεικνύεται ερωτογενές και διεκδικεί το δικαίωμα της ερωτικής και σεξουαλικής επιθυμίας έξω από τις κοινωνικές συμβάσεις. Και στη νουβέλα αυτή υπάρχουν «οι γυναίκες κούκλες» της μεσοαστικής τάξης που φλυαρούν στα σαλόνια, δεν εργάζονται και ζουν στο ψέμα και την υποκρισία των σχέσεων και οι γυναίκες, όπως η ηρωίδα, που διεκδικούν το δικαίωμα της αυτονομίας, της επιθυμίας, της εργασίας και της γραφής."(1)

"Η ξεπάρθενη" με τον τίτλο "Το βιβλίο του Πετρή μου" πήρε το πρώτο βραβείο στο διεθνή διαγωνισμό διηγήματος της εφημερίδας " Μικρού Παρισινού". Οι κριτικές ήταν ενθουσιώδεις και ο Κωστής Παλαμάς έγραψε ότι σπάνια βιβλίο του έδωσε τέτοια βαθιά συγκίνηση ενώ ο Γεώργιος Βεντήρης σημείωσε ότι " Την ώρα που τόσοι και τόσοι βλέπουν τον άνθρωπο σα μηχανή ή σαν αφηρημένο μόριο η φλόγα της Λιλίκας Νάκου έρχεται να φωτίσει μερικούς από μας." 

Το 1935 η Λιλίκα Νάκου γράφει το μυθιστόρημα
" Παραστρατημένοι" . Με αυτό το έργο έγινε γνωστή στα νεώτερα χρόνια καθώς ήταν το  πρώτο της  που  μεταφέρθηκε  στη μικρή οθόνη το χρονικό διάστημα από τον Οκτώβριο του 1979 έως το Φεβρουάριο του 1980. Δυστυχώς δεν διασώθηκε κανένα επεισόδιο καθώς κάποιοι διέγραψαν εντελώς τη σειρά από το αρχείο της ΕΡΤ .

Οι "Παραστρατημένοι " αφηγούνται  συμβάντα από την παιδική ηλικία της συγγραφέως , τη ζωή και την εκπαίδευσή της στην Ελβετία. Αυτοβιογραφική διάθεση με κυρίαρχα μοτίβα τη μοναξιά, την έλλειψη  μητρικής αγάπης, τις προβληματικές ανθρώπινες σχέσεις, τους ανεκπλήρωτους έρωτες,  το θάνατο, το μηδενισμό αλλά και την τάση για την ψυχική ελευθερία και την αποδέσμευση από τα στερεότυπα  μέσα από την εργασία και το διάβασμα.

"Η αφήγηση, μέσα από τα γεγονότα της εσωτερικής και εξωτερικής ζωής της ηρωίδας, ξεδιπλώνει την προσωπική της πορεία προς την ανακάλυψη του εαυτού της όσο και μια σειρά από γυναικεία και αντρικά πρόσωπα, που κινούνται γύρω της και των οποίων οι μικρές ‘εγκιβωτισμένες’ ιστορίες ζωής αποκαλύπτουν αντρικές και γυναικείες στάσεις εμποτισμένες από τα διαδεδομένα στερεότυπα της κοινωνίας της εποχής. Τα στερεότυπα για τη γυναίκα είναι η παρθενία πριν το γάμο  η υστερική γυναίκα, η πόρνη, η μητρική και προστατευτική γυναικεία φιγούρα, η γυναίκα-θύμα, η γυναίκα που αφιερώνεται στους άλλους, ευαίσθητη και γενναιόδωρη, η γυναίκα που «εκμεταλλεύεται» τους άντρες , η «εγκαταλελειμμένη» γυναίκα, η ανικανοποίητη γυναίκα. Όλες αυτές οι στερεοτυπικές εικόνες της γυναίκας εμφανίζονται είτε ως αναπαραστάσεις των ανδρών αποτυπωμένες στις συζητήσεις των ανδρών μεταξύ τους ή με τις γυναίκες είτε ως στάσεις διαφόρων γυναικείων τύπων μέσα στις ‘εγκιβωτισμένες’ αυτές ιστορίες στην ιστορία της κύριας αφήγησης. Πρέπει να σημειώσουμε ότι τα δευτερεύοντα γυναικεία ή ανδρικά πρόσωπα που περιβάλλουν την κεντρική ηρωίδα λειτουργούν ως ‘συνεργοί’ (adjuvants) για την ίδια, αφού τη βοηθούν να έχει πρόσβαση στον εσώτερο εαυτό της, να ανιχνεύσει τα όρια και τα αδιέξοδά της, τις αντιθέσεις, τις διαφορές και τα κοινωνικά παράδοξα. Τα διαφορετικά γυναικεία ‘εγώ’ συγκροτούν το ‘εγώ’ της Αλεξάνδρας και το ‘εγώ’ της γυναίκας γενικά, παρά τις μερικές διαφοροποιήσεις. Μέσα από μια χαμηλόφωνη αφήγηση, η οποία παίζει κυρίαρχο ρόλο στη διατύπωση μιας σκέψης για τη γυναικεία ταυτότητα, η αφηγήτρια, ακούγοντας προσεχτικά τον εαυτό της, ομολογεί τις αδυναμίες, τους φόβους της και διηγείται τις περιπέτειές της, τις προσπάθειες, τις ματαιώσεις και τις αποτυχίες της."(2)

Οι "Παραστρατημένοι" είναι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, που παρασύρονται από τις αδυναμίες τους και παραιτούνται από τη ζωή υποταγμένοι σε αρρωστημένα συναισθήματα και αδιέξοδες καταστάσεις. Η βασική ηρωίδα του μυθιστορήματος αγωνίζεται να δραπετεύσει από αυτά βαδίζοντας ωστόσο πολλές φορές σε κινούμενη άμμο έτοιμη να καταποντιστεί ανά πάσα στιγμή. Κατορθώνει όμως να ισορροπήσει και να απελευθερωθεί ανακαλύπτοντας ένα νέο νόημα στην ταλαιπωρημένη της ζωή.

" Ένιωθα τώρα στο βάθος μου πως είχα βρει το σκοπό της ζωής μου. Μια σκέψη μόνο με βασάνιζε: Θα μπορέσω τάχα εγώ να πλάσω έναν άνθρωπο; Έναν Άνθρωπο με καρδιά γερή και μεγάλη;...Και θα μπορέσω εγώ να του δείξω τον ίσιο δρόμο, ώστε πατώντας στα ερείπια που άφηκε η γενιά μας, να πετάξει μπροστά;..."

Οι "Παραστρατημένοι" είναι ένα σπαρακτικό, ένα σχεδόν καταθλιπτικό μυθιστόρημα , το οποίο όμως κατορθώνει στο τέλος να εμφυσήσει ελπίδα και αισιοδοξία για τη γυναίκα και για τον άνθρωπο γενικά.

Το 1953 γράφει μία ακόμη νουβέλα, τη" Ναυσικά". Και εδώ η μοίρα των γυναικών, τα στερεότυπα, οι προβληματικές σχέσεις στην οικογένεια και η σύγκρουση ανάμεσα στη μητέρα και την κόρη κυριαρχούν. Ο θάνατος και η απώλεια της μητέρας αφήνουν  ένα κενό αλλά η ηρωίδα στο τέλος χαράζει τον δρόμο της , ένα δρόμο διαφορετικό που την οδηγεί στη διαμόρφωση μιας προσωπικότητας απελευθερωμένης σε σχέση με τις απαγορεύσεις και τα πρέπει που η κοινωνία προστάζει.
Αυτά τα έργα υπήρξαν σταθμοί όχι μόνο στο λογοτεχνικό έργο της Λιλίκας Νάκου αλλά και στην ελληνική λογοτεχνία. Η συγγραφέας δεν ενδιαφερόταν απλά για τα προβλήματα της γυναίκας και για τα κοινωνικά προβλήματα αλλά υιοθέτησε μια διαφορετική οπτική που συμφωνούσε με τις προοδευτικές αντιλήψεις της και τη στάση της στη ζωή. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι έζησε στην Ελβετία και στη Γαλλία, ότι απέκτησε ευρωπαϊκή μόρφωση βιώνοντας συγχρόνως τα μεγάλα λογοτεχνικά ρεύματα , τις ιδεολογίες και τις επαναστατικές ιδέες μέσα από τον αγώνα για την πραγματοποίησή τους.

Ο Γρηγόρης Ξενόπουλος έγραψε ειδικά για τους Παραστρατημένους ότι " Το ελληνικό μυθιστόρημα έχει βρει τη μορφή του (...) γιατί η Λιλίκα Νάκου έχει το δώρο να επικοινωνεί με τον αναγνώστη της. Μας άνοιξε ένα παράθυρο προς τη Δύση. Τα περισσότερα βιβλία που γράφονταν ως τότε ήταν σχεδόν ηθογραφίες. Η Λιλίκα Νάκου, με το βίωμά της στο εξωτερικό, μας κάνει και ζούμε με το πνεύμα της Ευρώπης, έχοντας ωστόσο βαθιές ρίζες στη γη της Ελλάδος".

Η ποιήτρια Μελισσάνθη κατατάσσει τη Λιλίκα Νάκου " στις γυναικείες διασημότητες της εποχής του μεσοπολέμου, μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού.

Τα πρωτοποριακά βιβλία της : " Η ξεπάρθενη" κι οι " Παραστρατημένοι", που ως τώρα, καμμιά νεώτερη συγγραφεύς δεν μπόρεσε να τα ξεπεράσει σε τόλμη, είχαν γίνει σταθμός για το κίνημα της γυναικείας απελευθέρωσης" 

Αξίζει να προστεθεί στις  αρετές  της εξιστόρησης η εξαιρετική περιγραφική αφήγηση που ζωντανεύει το τοπίο είτε αυτό βρίσκεται στην Αθήνα, στην Αττική, στη Γενεύη , στη Μασσαλία. Χρώματα, μυρωδιές, φωνές, εποχές εναλλάσσονται στις σελίδες βοηθώντας να εντρυφήσουμε ακόμη περισσότερο στην ψυχολογία των ηρώων που μεταλλάσσεται από  χαρά σε λύπη και προχωρά  από το φως στο σκοτάδι ανάλογα με το αν η υπόθεση  εξελίσσεται στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό και γίνεται πιο έντονο το αίσθημα της μοναξιάς και της νοσταλγίας.

Το επόμενο βιβλίο που μπόρεσα να βρω είναι "Οι οραματιστές της Ικαρίας". Το έγραψε το 1963.

Η Λιλίκα Νάκου πήγαινε για χρόνια στην Ικαρία για λουτροθεραπεία στις ιαματικές πηγές καθώς αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας. Λέγεται ότι από ευγνωμοσύνη στην Ικαρία έγραψε αυτό το μυθιστόρημα. Οραματιστές είναι εκείνοι που έβλεπαν ένα άλλο μέλλον για το νησί , μακριά από την εμπορευματοποίηση και κερδοφόρες επενδύσεις, στηριζόμενοι στα χέρια τους και στις δυνάμεις τους.  Οραματιστές όμως είναι  και εκείνοι που έβλεπαν οράματα και ερμήνευαν με τον δικό τους απλοϊκό τρόπο τη φύση και ό,τι την περιέβαλλε.

Από τη μια μεριά αυτοί οι φτωχοί, που το μυαλό τους και τα μάτια τους άνοιξαν από τους χιλιάδες εξόριστους που στάλθηκαν στην Ικαρία και οι άλλοι οι απλοί άνθρωποι με τις δεισιδαιμονίες τους και την αγνή ψυχή τους. Από την άλλοι οι Ικαριώτες - μετανάστες στην Αμερική, που έφυγαν φτωχοί και έγιναν πλούσιοι και επιστρέφουν στον τόπο τους κουβαλώντας  όχι μόνο την αμερικάνικη νοοτροπία και ιδεολογία της επένδυσης και του πλουτισμού, αλλά και τα προβλήματά τους, τις άρρωστες και αλλοτριωμένες σχέσεις τους, τη μοναξιά που κουβαλούν σε κάθε τους βήμα.  Μόνο που εδώ στο νησί αρχίζουν και ξεκαθαρίζουν τα πράγματα και σιγά σιγά ξαναβρίσκουν τον εαυτό τους . Αυτό οφείλεται στην επαφή τους με τους απλούς ανθρώπους της Ικαρίας και στην πανέμορφη φύση, είτε του βουνού είτε της θάλασσας.
Πολλοί χαρακτήρες σε πρώτο και δεύτερο ρόλο, με τις συγκρούσεις τους και τους έρωτες τους, αναδύονται από τις σελίδες του μυθιστορήματος και πίσω από αυτούς  η Ικαρία με τη φυσική της ομορφιά, την ιστορία και τους μύθους της , τους χιλιάδες εξόριστους και τους αγώνες της, απρόσωπες μεγαλουπόλεις της Αμερικής , το βροχερό και καταθλιπτικό Παρίσι. Αλλά και έμμεσοι πολιτικοί σχολιασμοί για το μέλλον της ανθρωπότητας, τις πυρηνικές δοκιμές και την απειλή ενός πυρηνικού πολέμου μαζί με τις αναφορές στην κατάκτηση του διαστήματος από Ρώσους και Αμερικάνους. 
Εκείνο όμως που προβάλλεται ιδιαίτερα είναι η ελπίδα, η πίστη και η αγάπη στη ζωή , στα μικρά και απλά καθημερινά πράγματα, στην ομορφιά του έρωτα και της φύσης, στη φωτεινή πλευρά του ανθρώπου.

" - Έλα! είπε στον Κοσμά, να βγούμε έξω! Ξημερώνει! Θα βγει όπου να' ναι ο ήλιος! Ας είναι παγωνιά, πάμε έξω να δούμε την ανατολή.
Και βγήκανε έξω στην αυλή, που ήτανε στο ύψωμα, και που φαινότανε γύρω όλο το πέλαγος! Και είχε μια τέτοια διαύγεια που έβλεπες ως πέρα μακριά. Έβλεπες όλα τα νησάκια που ξεπροβάλλανε τριανταφυλλένια, ένα - ένα, μέσα από τη θάλασσα!
Όποιος δεν έχει ζήσει και δεν έχει δει τα νησιά του Αιγαίου μια τέτοια πρωινή ώρα, δεν ξέρει τι θα πει στον κόσμο ομορφιά!
Και ο Κοσμάς κι η Δεσποινιώ στέκανε ορθοί, ο ένας κοντά στον άλλον, θαμπωμένοι από το καινούργιο φως.
Βλέπανε τον ήλιο που ανέτειλε ανάμεσα στη θάλασσα.
Και η Ικαρία, το νησί τους, που ήταν μια μικρή κουκίδα γης στη ράχη του Αιγαίου φωτίστηκε και αυτή, και γίνηκε σαν ένα πολύτιμο πετράδι!
Έπαιρνε κι αυτή με τη σειρά της μερδικό από την ομορφιά του κόσμου, γιατί κανένα πια νησάκι, κανένας βράχος γυμνός δεν θ' απόμενε παραπονεμένος πάνω στη γη.
Ο ήλιος θα ανέτελνε τώρα για όλους, και θα σκόρπιζε ίδια παντού, το φως και τη χαρά του."

Λιλίκας Νάκου, Η ξεπάρθενη , Δωρικός, Αθήνα 1979
                        Ναυσικά , Δωρικός, Αθήνα 1980
                        Παραστρατημένοι, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009,
                        12η έκδοση
                        Οι οραματιστές της Ικαρίας, Δωρικός, Αθήνα 1982
(1,2) Διαμάντη Αναγνωστοπούλου, Ανάδυση της έμφυλης γυναικείας ταυτότητας σε αφηγηματικά έργα γυναικών συγγραφέων της λογοτεχνικής γενιάς του τριάντα