Σκάκι και λογοτεχνία

Ο Λένιν παίζει σκάκι με τον Αλεξάντερ Μπογκτάνοφ, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στον Μαξίμ Γκόρκι, στο Κάπρι της Ιταλίας, τον Απρίλη του 1908

Λίγο παράξενος τίτλος. Οχι όμως και τόσο παράξενος, αν αναλογιστεί κανείς την αναμφισβήτητη επιρροή που δέχονται οι τέχνες και γενικότερα οι κορυφαίες πνευματικές δραστηριότητες μεταξύ τους.
Ανήκει όμως πράγματι το σκάκι στις δραστηριότητες αυτές; Δεν είναι κι αυτό ένα από τα τόσα επιτραπέζια παιγνίδια που μας βοηθούν απλά να σκοτώνουμε την ώρα μας ευχάριστα;
Το ζήτημα αυτό είναι αρκετά σύνθετο, και έχει αναλυθεί κατ' επανάληψη σε άλλα άρθρα και βιβλία (!) Το σκάκι αντικειμενικά έχει στοιχεία από την Τέχνη (συμμετρία, ασυμμετρία, αρμονία, φαντασία, ύπαρξη ρευμάτων και σχολών κυρίως από την Αναγέννηση και μετά), την επιστήμη (αναλυτική και συνθετική σκέψη, αντικειμενική εκτίμηση, σχεδιασμός, μελέτη) και τον αθλητισμό (ευγενής άμιλλα, αγωνιστικότητα κλπ.).
Σε όλα τα παραπάνω συνηγορούν και αρκετά εντυπωσιακά στοιχεία από τη σκακιστική ιστορία, τα οποία μας βεβαιώνουν πως το σκάκι κάθε άλλο παρά παιγνίδι είναι.
Τέτοια στοιχεία είναι η τεράστια βιβλιογραφία του (45.000 βιβλία περίπου μέχρι σήμερα!) η οποία έχει τις ρίζες της ήδη στον όγδοο μ.Χ. αιώνα (!) και συγκεκριμένα στην αυλή του Χαρούν ελ Ρασίδ.
Ακόμα, η καθιέρωση της υποχρεωτικής διδασκαλίας του σε πολλές χώρες κυρίως της Ευρώπης (πότε άραγε θα ζήσουμε αυτές τις μέρες;!) με πρώτη τη Σοβιετική Ενωση που αξιοποίησε τη μεγάλη παιδαγωγική και ηθοπλαστική του αξία ήδη από τη δεκαετία του 1920.
Το σκάκι είναι μία από τις γοητευτικότερες και συνάμα πιο ιδιότυπες πνευματικές ασχολίες που έχει συνεπάρει στο πέρασμα του χρόνου εκατομμύρια ανθρώπων και έχει αιχμαλωτίσει στο σύνολό τους σχεδόν τις κορυφαίες πνευματικές και πολιτικές φυσιογνωμίες του κόσμου.
Από τον Ιουστινιανό και τον Βοναπάρτη μέχρι τον Ρουσσώ και τον Λοκ, από τον Μαρξ και τον Λένιν μέχρι τον Φραγκλίνο και τον Αϊνστάιν, από τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι μέχρι τον Προκόφιεφ και τον Τσάρλι Τσάπλιν, το σκάκι έχει πάντα ένα σημαντικό και ωφέλιμο ρόλο.
Απ' όλες, όμως, αυτές τις σπουδαίες μορφές θα μας απασχολήσει μια συγκεκριμένη ομάδα, αυτή των λογοτεχνών.
Στις γραμμές που ακολουθούν θα επιχειρήσουμε μια σύντομη παρουσίαση της τεράστιας απήχησης του σκακιού στη λογοτεχνία, σημειώνοντας από τώρα πως δεν πρόκειται για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση - αφού κάτι τέτοιο θα απαιτούσε αρκετούς τόμους! - αλλά για ένα καλό ερέθισμα για περισσότερο ψάξιμο.
Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον και πρωτότυπο θέμα.
Κανένα άλλο «παιγνίδι» δεν έχει επηρεάσει τόσο τη λογοτεχνία. Ο εύλογος παραλληλισμός του με την ίδια τη ζωή, οι φιλοσοφικοί συνειρμοί που προκαλεί, λειτουργούν ως ερέθισμα τουλάχιστον για μια εγκωμιαστική αναφορά και, πολύ συχνά, ακόμα και για την ίδια τη λογοτεχνική δημιουργία.
Η πρώτη αναφορά του σκακιού στη λογοτεχνία πιστεύεται από πολλούς πως βρίσκεται στην Ιλιάδα. Ωστόσο, οι πεσσοί πάνω από τους οποίους μας παρουσιάζεται αφοσιωμένος ο Παλαμήδης δεν μπορούν να ταυτιστούν με το σκάκι, αφού δεν παρέχονται άλλες πληροφορίες, ενώ η διάσημη σχετική αγγειογραφία είναι αρκετά ασαφής. Είναι πάντως χαρακτηριστικό το ότι το πρώτο σκακιστικό περιοδικό που κυκλοφόρησε στη Γαλλία τον δέκατο ένατο αιώνα είχε το όνομα του ομηρικού ήρωα.
Η πρώτη αναφορά στο σκάκι με τη σημερινή του μορφή, γίνεται από τον Πέρση ποιητή Ομάρ Καγιάμ, ο οποίος γράφει το 1100 μ.Χ. ένα τετράστιχο εμπνευσμένο από το σκάκι για να αποδώσει τον μάταιο κατ' αυτόν χαρακτήρα της ζωής.

Για να μιλήσουμε ξεκάθαρα και χωρίς περιστροφές

Είμαστε τα πιόνια της παρτίδας που παίζουν οι Ουρανοί

Διασκεδάζουν μαζί μας στη σκακιέρα της ύπαρξης

Και κατόπιν επιστρέφουμε ξανά, ένας ένας στην Ανυπαρξία.

Το ποίημα αυτό διασκευάστηκε από τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες σε ένα διπλό σονέτο, στο οποίο παρουσιάζονται με ποιητικό τρόπο, η πορεία της εξάπλωσης του σκακιού από την Ανατολή στη Δύση καθώς και το φιλοσοφικό ερώτημα που απασχολεί τον Ομάρ Καγιάμ, αφού στο σονέτο αυτό το σκάκι παρουσιάζεται ως ομοίωμα της ζωής, τα κομμάτια ως οι άβουλοι άνθρωποι και οι σκακιστές ως Θεοί που κινούν τα νήματα.

Ο Θεός κινεί τον παίκτη και ο παίκτης τα κομμάτια

Μα άραγε ποιος Θεός, πίσω από τον Θεό, κινεί το νήμα

Της σκόνης και του χρόνου, του ονείρου και της αγωνίας;

Ο Ιταλός ποιητής του δέκατου έκτου αιώνα Marco Girolamo Vida καταπιάνεται συχνά με το σκάκι, ενώ ο Sir William Jones γράφει στα 1763 το περίφημο ποίημα «Caissa» (η θεά του σκακιού στην αρχαία Ινδία), στο οποίο ο Άρης για να κερδίσει τον έρωτα της θεάς επινοεί το μαγικό παιγνίδι.
Αναφορές γεμάτες θαυμασμό συναντά κανείς στα έργα των Σαίξπηρ, Γκαίτε, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Τουργκένιεφ (ο οποίος ήταν μάλιστα και πρόεδρος ενός σκακιστικού συνεδρίου που διεξήχθη στο Μπάντεν - Μπάντεν το 1870!), Ζολά, Τσβάιχ, Γκόρκι και πολλών άλλων.
Ο δημιουργός του «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» Λιουίς Κάρολ, γράφει το «Μέσα στον καθρέφτη», ένα λογοτέχνημα βασισμένο εξ ολοκλήρου στους σκακιστικούς κανόνες, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε τον πασίγνωστο πια, «Παίκτη του σκακιού» του Ουναμούνο.
Ο Φερνάντο Πεσσόα, χρησιμοποιεί το συμβολισμό της αναίμακτης σκακιστικής μάχης, για να γράψει ένα σημαντικό αντιπολεμικό διήγημα («Οι σκακιστές», 1916), ενώ η γοητεία του σκακιού δεν αφήνει αδιάφορο ούτε τον Αμερικανό ποιητή Τόμας Ελιοτ («Μια παρτίδα σκάκι», 1922).
Παροιμιώδης έχει μείνει η αγάπη των Στέφαν Τσβάιχ και Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ για το σκάκι.
Ο Τσβάιχ μάς άφησε αρκετά έργα με σημαντικότερα τη «Σκακιστική νουβέλα», ενώ μια σύντομη δοκιμιακή του αναφορά στο σκάκι - την οποία παραθέτουμε στο τέλος του άρθρου - είναι ίσως η ωραιότερη που έχει γραφτεί μέχρι σήμερα.
Ο Ναμπόκοφ, δημιουργός των «Λολίτα» και «Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ», αναφέρεται στο σκάκι σε κάθε ευκαιρία, ενώ γράφει και το σκακιστικό μυθιστόρημα «Η άμυνα του Λόιζιν» με πρωταγωνιστή έναν μεγαλοφυή πλην παράφρονα σκακιστή.
Είναι επίσης σημαντικό το ότι αφιέρωσε ένα σημαντικό κομμάτι της αυτοβιογραφίας του στη γοητεία της σύνθεσης των σκακιστικών προβλημάτων (είχε και ο ίδιος συνθέσει αρκετά, τα οποία εξέδωσε αργότερα μαζί με μια ποιητική του συλλογή υπό τον τίτλο «Poems and Problems»).
Αυτοί και πολλοί άλλοι ξένοι λογοτέχνες όπως οι Εζρα Πάουντ, Ευγένιος Μοντάλε, Στάνλεϊ Ελιν, Πάολο Μαουρένσινγκ, Τζον Κόμπλερ, Ρόμπερτ Σέκλεϊ και Ρίτσαρντ Γκάρνετ χρησιμοποίησαν πολύ συχνά το σκάκι ως πηγή έμπνευσης και δημιουργίας.
Αλλά και οι νεότεροι Ελληνες λογοτέχνες έχουν επηρεαστεί με τη σειρά τους από το σκάκι.
Ο Κ.Π. Καβάφης δημιουργεί ένα ωραιότατο ποίημα βασισμένο στον σκακιστικό κανόνα της προαγωγής του πιονιού όταν αυτό φτάσει στην τελευταία γραμμή της σκακιέρας. Ο Μ. Στασινόπουλος δημοσιεύει το 1927 στη «Νέα Ζωή» το ποίημα του «Το Αλογο του σκακιού», ενώ ο Νίκος Καρούζος βασίζει κι αυτός συχνά τις συνθέσεις του στα 64 μαγικά τετράγωνα.
Πολύ σημαντικό και το πασίγνωστο πια και μελοποιημένο ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη, «Το σκάκι», μια σύνθεση που εκφράζει την αντίθεση του ποιητή προς την αδράνεια και την πισωδρόμηση, προς την οποιαδήποτε παγιωμένη τάξη πραγμάτων. Ο ποιητής ταυτίζεται με τον τρελό (ο αξιωματικός στο σκάκι), παραπέμποντας στον γελωτοποιό της αυλής, ο οποίος μπορεί να λέει τις αλήθειες του με τρόπο σκωπτικό, αναστατώνοντας τις στέρεες παρατάξεις, με την παρτίδα της αντίστασης να συνεχίζεται παντοτινά.

Μάρκος Ηλιάδης

Ριζοσπάστης, Κυριακή 29 Ιούνη 2008 στο "ΡΙΖΟχαρτο"