Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί

Το 1903  ο Τολστόι έγραψε ένα άρθρο για τον Σαίξπηρ. Έκανε σκληρή και ανελέητη κριτική στα έργα του και δεν τον παραδεχόταν ούτε ως μέτριο συγγραφέα. Μισό αιώνα περίπου μετά ο Τζώρτζ Όργουελ ανακάλυψε στο Λονδίνο την "κιτρινισμένη φυλλάδα" του Τολστόι κι έγραψε κι αυτός ένα κείμενο: Ο Τολστόι, ο βασιληάς Ληρ και ο Τρελός, με το οποίο καταδίκαζε τον Τολστόι. 

Ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος πολλά χρόνια μετά βρήκε  στην Αθήνα το κείμενο  του Όργουελ και μελετώντάς το διαπίστωσε  ότι ο άγγλος συγγραφέας  χρησιμοποιώντας αθέμιτα  και καθόλου λογοτεχνικά μέσα παραμόρφωσε εντελώς τον Τολστόι τόσο που δεν αναγνωρίζεται.  Αναλαμβάνει λοιπόν να αποκαταστήσει τον μεγάλο ρώσο συγγραφέα εντάσσοντας  την κριτική του για τον Σαίξπηρ στη φιλοσοφία του και στις θέσεις του για τη λογοτεχνία. 
Το κείμενο που ακολουθεί είναι από την εισαγωγή του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου στη μελέτη του Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί. Εδώ ο καλός συγγραφέας και μελετητής του Τολστόι , αλλά και της ρωσικής λογοτεχνίας παρουσιάζει τους λόγους που τον οδήγησαν σε αυτή την προσπάθεια.

Μήτσος  Αλεξανδρόπουλος

Ένα κείμενο του Τζώρτζ Όργουελ, Ο Τολστόι, ο βασιλιάς Ληρ και ο Τρελός, μου έδωσε την αφορμή να ξανακοιτάξω το άρθρο που έγραψε ο Τολστόι για τον Σαίξπηρ εδώ κι 91 χρόνια. Τότε η κίνηση του Τολστόι είχε προκαλέσει τη γενική αποδοκιμασία, την απόρριψαν κι όσοι διάβασαν το άρθρο κι όσοι δεν το διάβασαν κι έπειτα σαν να ξεχάστηκε απ' όλους. Βλέπω κι από τις σημειώσεις που είχα κρατήσει εδώ και τριάντα χρόνια, γράφοντας το κεφάλαιο για τον Τολστόι στο βιβλίο μου Πέντε ρώσοι κλασικοί, ότι στο τέλος το παραμέρισα κι εγώ, ενώ το είχα προσέξει και μάλιστα αρκετά. Ένας λόγος παραπάνω που με κάνει τώρα, διαβάζοντας την κριτική του Όργουελ, αψίθυμη επανέκδοση εκείνων των πρώτων αντιδράσεων, να νιώθω το παλιό γραφτό του Τολστόι να σπαρταρά σαν μια ψυχή που την άφησαν να την ρημάξει η αβασάνιστη άρνηση κι η λησμονιά. Ναι, έχουν σπαρταριστό ενδιαφέρον τα παλιά γεγονότα όπου πρωταγωνίστησαν μεγάλα πνευματικά ονόματα κι έπειτα εμπλέκονται άλλοι που αντιπροσωπεύουν διαφορετικά επίπεδα. Οι διαφορές λειτουργούν σαν τις μεγάλες αποστάσεις. Μικραίνουν και απλοποιούν τα πράγματα κι έτσι μπορούν να τα σβήνουν από την προσοχή μας κι από τη μνήμη μας. Τα πετάνε κι αυτά στα άχρηστα. Αν όμως πάμε πιο κοντά, βλέπουμε πώς ανατρέπονται οι όροι και πόσο οι παραστάσεις μας αλλάζουν κι οι αληθινές φωνές ξαναζωντανεύουν. Έτσι το κείμενο του Όργουελ έγινε για μένα μια πρόκληση. Πολύ περισσότερο που στην ελληνική έκδοση, πραγματοποιημένη από ένα εκδοτικό ( George Orgwell, Ο Τολστόι, ο βασιλιάς Ληρ και ο Τρελός. Μετάφραση Νίνα Μπάρτη. Και ένα επίμετρο του Αλέξη Μινωτή, Εκδόσεις "Γνώση", 1983) που έχω εκτίμηση στη δουλειά του, περιέχεται κι ένα κείμενο του Αλέξη Μινωτή, επίσης απορριπτικό για το άρθρο του Τολστόι.
Δεν θέλω ο δικός μας αναγνώστης να μένει με τις εκτιμήσεις αυτές. Νομίζω πως είναι απαραίτητο να τεθεί αλλιώς όλο το ζήτημα.
Η πρώτη κιόλας εντύπωση από το μελέτημα του Όργουελ ήταν απογοητευτική. Όσες φορές έπειτα γύρισα να ξαναδώ κάτι, το αίσθημά μου επιβεβαιωνόταν κι έβλεπα καλύτερα ότι κάποια πράγματα πρέπει απαραίτητα να ειπωθούν για τους εξής κυρίως λόγους(...)
α) Ο Όργουελ, ενώ θαυμάζει τον μυθιστοριογράφο Τολστόι, δε φαίνεται να έχει επικοινωνήσει με το υπόλοιπο έργο του. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν παρακολουθεί προσεχτικά τη σκέψη του, ενώ εκφράζεται γι' αυτήν και την αποτιμά. Κορφολογεί κάποια σημεία από τα ασυνήθιστα που είπε ο Τολστόι για τον Σαίξπηρ και προσπαθεί να δώσει κάποιες δικές του απαντήσεις.
β) Αρκετά ελαττωματική είναι και η πραγματική πληροφόρηση που δίνει στον αναγνώστη του, τόσο πάνω στα σχετικά με το άρθρο για τον Σαίξπηρ, όσο και για κάποια γενικότερα πράγματα που έχουν να κάνουν με τη βιογραφία, με το θεωρητικό έργο και με την προσωπικότητα του Τολστόι. Επαναλαβαίνω ότι δεν συγχωρείται να περιορίσει κανείς την εντύπωσή του για τον Τολστόι σ' αυτά που λέει ο Όργουελ. Πέρα κι απ' αυτό, πιστεύω πως υπάρχουν αρκετά σοβαροί λόγοι, που έχουν να κάνουν και μ' αυτή την κοινωνική μας επικαιρότητα σήμερα, να σκεφτούμε μαζί με τ' άλλα και τούτη την παλιά ιστορία.
γ) Εδώ κι εκεί διατρέχει το κείμενό του κι ένα αρκετά ερεθισμένο αίσθημα που φαίνεται να έχει δύο γεννήτριες: κάπου βγαίνει πειραγμένος ο άγγλος από τη σφοδρή κριτική που κάνει στον Σαίξπηρ ο ρώσος ελέφαντας και κάπου αλλού πειράζεται ο συγγραφέας του "1984". Θα προσπαθήσω παρακάτω να τα εξηγήσω αυτά. Αλλά για τους τελευταίους ερεθισμούς να δώσω εδώ μια πρώτη διευκρίνηση: είναι κάποια σημεία όπου η φωνή του Όργουελ νιώθεται  να κακοτρέμει με τον ίδιο εκείνο τρόπο που έδειξε  στις δικές μας μέρες η πολιτική και ιδεολογική διαμάχη και συγκεκριμένα ο πνευματικός πόλεμος τόσο της δεξιάς με την αριστερά, όσο και μέσα στην ίδια την αριστερά. Ήταν ένα έκτακτο φαινόμενο. Σ' άλλες εποχές η πολιτική και κοινωνική αντιδικία άγγιζε βέβαια και την πνευματική ζωή, αλλά σπάνια με τους τρόπους και την ένταση που βιώθηκαν στις δικές μας μέρες τα πολιτικά πάθη ειδικά από τους διανοούμενους. Τον δικό τους ρόλο οι αντίπαλοι διανοούμενοι τον συνειδητοποίησαν σαν σημαιοφόροι κι αληθινοί πρωταγωνιστές. Και αυτό συνέβαινε στην πραγματικότητα. Οι τόνοι ανέβηκαν πάνω από τα όρια, τόσο μέσα στις συγκρούσεις της ανατροπής με τη συντήρηση, όσο και στους κόλπους  της πρώτης, με τη δραστική εσωτερική εναντίωση στα φαινόμενα του αριστερού αυταρχισμού και δογματισμού. Αυτή τη φωνή, αυτή την ιδιόμορφη έξαψη, τόσο καλά την έχουμε γνωρίσει άλλοι μέσα μας κι άλλοι στους άλλους. Σ' αυτήν κυρίως οφείλεται κι ένα μεγάλο πλήθος από συγγραφικές δραστηριότητες στην ιδεολογία, στη λογοτεχνία, στη δημοσιογραφία. Και είναι γνωστό πως ο Όργουελ κατέχει μια από τις πρώτες θέσεις σ' αυτή τη μερίδα των αριστερών διανοούμενων και συγγραφέων.
Πλάι στα πνευματικά εφόδια, στις πολύ βάσιμες πολιτικές και ιδεολογικές ανησυχίες, στον πληγωμένο ηθικό κόσμο από τις διαψεύσεις και τις ποικίλες διαστρεβλώσεις, πλάι επίσης στις ένα σωρό ιδιοτέλειες, ψυχρές και λανθάνουσες σκοπιμότητες, εδώ, στον χώρο τούτον, οι αντιδράσεις χρωματίστηκαν κι από τους τόνους μιας εξαιρετικής ψυχικής ταραχής , από ρυθμούς οξύθυμους, κραυγαλέους κι αγωνιώδεις, που από το ένα μέρος ζωογόνησαν συλλήψεις, εμπνεύσεις και προσπάθειες, αλλιώς αδιανόητες, κι από το άλλο μέρος οδήγησαν σε αρκετές κακοποιήσεις, πνευματικές και ηθικές κυρίως, επειδή στο βάθος λειτούργησε και μια επίγνωση αδυναμίας, μια συνείδηση ουσιαστικά ανίσχυρη να τα βγάλει πέρα στην αναμέτρηση με τους άλλους απέναντι, τους κραταιούς και ντούρους δογματικούς, την ώρα που εκείνοι ήταν πάνω στην παντοδυναμία τους κι έκαναν τις δικές τους κακοποιήσεις κι ασυγχώρητες παρενέργειες. Μιλώντας για την ιδεολογία του Τολστόι και καταλογίζοντάς του και αυταρχικότητα και πνευματικό δεσποτισμό, ο Όργουελ έσταξε σε κάποια σημεία χολή αντιπροσωπευτική εκείνης της ιδιοσυστασίας που γνωρίσαμε άλλος έτσι κι άλλος αλλιώς σ' αυτές τις διενέξεις, τόσο έντονες στην εποχή τη δική μας.
Οφείλω να εξομολογηθώ όχι τόσο με τα βιβλία του, όσο με τα χαρακτηριστικά της βρεττανικής φυσιογνωμίας του, διαβολικά ξύπνιας, καχύποπτης, ισχνής και θεόστεγνης, θεληματικής, δραστήριας, τελείως στραγγιγμένης από κάθε στρογγυλότητα, ψυχική απαλότητα κι ευθυμία, μου έχει μείνει ( από πολύ πριν· τελείως ανεξάρτητα από τα περί Τολστόι και Σαίξπηρ) σαν μια από τις αδρότερες εικόνες αυτής της εντελώς ειδικής ψυχολογίας με τα χαρίσματά της και με τις αχαροσύνες της. Εκτιμά κανείς την πνευματική περίπτωση, αλλά ως άνθρωπος, ως εικόνα ανθρώπου με τα δεδομένα που απαρίθμησα μόλις πριν, δεν μου είναι ευχάριστος. Όσο οι δογματικοί έκαναν κακό μαστουρώνοντας τις ιδέες με πεθαμένα ιδεολογήματα, άλλο τόσο κάτι πικραμύγδαλοι, κάτι στριμμένοι, ρηχοί διανοούμενοι στάθηκαν ικανοί να πικρίσουν και να ξεράνουν όλη εκείνη την τόσο ωραία υπόθεση και να της χαλάσουν ανεπανόρθωτα την ψυχική της ευδία. Δεν το κρύβω ότι γράφοντας τις γραμμές αυτές, σκέφτομαι σαν αναλογίες από το φυσικό περιβάλλον και τούτα τ' αναρίθμητα, τόσο μικρούλικα, τόσο μοβόρικα θαλασσινά πλάσματα, που, όπως τα σπρώχνει από μέσα το κύμα, τρίτη μέρα σήμερα έχουν γιομίσει κάτω τον κόλπο της Παλιάς Φώκαιας και δεν αφήνουν τον κόσμο να χαρεί τη θάλασσα, να μπει και να λησμονηθεί μες στο νερό αυτές τις λίγες πολύτιμες μέρες ξενοιασιάς κι ελευθερίας...
δ) Γύρω από δύο κυρίως σοβαρά ελαττώματα επικεντρώνονται οι δικές μου παρατηρήσεις. Πρώτο, η προσπάθεια που κατέβαλε ο Όργουελ, για την ευκολία της πολεμικής με την άποψη του Τολστόι, να βάλει ένα πολύ αυθαίρετο σημάδι εξομοίωσης του ρώσου συγγραφέα μ' έναν από τους ήρωες του Σαίξπηρ, τον βασιλιά Ληρ, από την ομώνυμη τραγωδία που ο Τολστόι υπέβαλε σε ανάλυση και σ' ένα αλύπητο μαστίγωμα με αληθινό ρωσικό κνούτο. Και το άλλο, ακόμα πιο απαράδεκτο γιατί παραπλανεί πάρα πολύ τον αναγνώστη, είναι ο σχολιασμός που κάνει στη θρησκευτικότητα του Τολστόι με μια τέλεια παραχάραξη και του γράμματος και του πνεύματος της παντοδύναμης μες στη σκέψη του ρώσου συγγραφέα κοινωνικής ιδέας. Σ' αυτά θα επιμείνω. Εδώ μόνο σημειώνω πως είναι ακριβώς οι στιγμές, όταν μέσα από τη διαφωνία και την αντίθεση, μέσα από την όξυνση της άλλης άποψης, οδηγείται και πάλι η ταλαίπωρη σκέψη στις ίδιες παραδοξολογίες κι απλοποιήσεις, στα ίδια σχήματα, δογματισμούς και κακώσεις, εναντίον των οποίων, σαν στάση πνευματική στρέφεται μια προσπάθεια· κι αυτά πάλι τόσο καλά τα γνωρίσαμε στις πολλές και διάφορες μορφές τους.
Και
ε) το άρθρο του Τολστόι για τον Σαίξπηρ ήταν μια δοκιμή εφαρμογής των γενικότερων ιδεών του για τη λογοτεχνία, κανέναν όμως δεν επηρέασε ούτε μείωσε στο ελάχιστο τη μεγάλη γοητεία που ασκούσε και πάντα ασκεί ο Σαίξπηρ στους ανθρώπους ιδιαίτερα που αγαπούν και γνωρίζουν το θέατρο. Μπορούμε να το πούμε αυτό μιλώντας και για εκείνους ακόμα τους αναγνώστες που έχουν ξεχωριστό θαυμασμό για την ασύγκριτη τέχνη του συγγραφέα Τολστόι. Την τύχη που θα είχε το άρθρο του τη γνώριζε κι ο ίδιος και τίποτε άλλο δεν περίμενε.
Μέσα από την περιέργεια που προκαλεί ένα γεγονός σαν αυτό μπορούμε να προχωρήσουμε για να δούμε, όσο μας είναι προσιτό, ό,τι πιο αξιόλογο περιέχει τούτη η παλιά ιστορία. Αυτό και θα προσπαθήσω με τη δική μου αναζήτηση. Μιλώντας πιο γενικά, ούτε η θρησκεία ούτε και η αισθητική του Τολστόι έγιναν ποτέ αποδεκτές, παρά τον θαυμασμό που ένιωθε ήδη γι' αυτόν ο κόσμος - θαυμάστηκε, μας λέει κι ο Όργουελ, όσο κανείς άλλος στην εποχή του. Αλλά θέλω με δυο λόγια να σημειώσω ότι η κριτική που μπορεί να γίνεται στις ιδέες του Τολστόι από την άποψη μιας άμεσης πρακτικής αποτελεσματικότητας είναι το πιο εύκολο πράγμα. Μα είναι κάτι που δε χρειάζεται καθόλου να γίνεται - δεν έχει νόημα.
Ο διανοητής Τολστόι ανήκει σ' εκείνα τα μεγάλα γεγονότα της σκέψης και της ζωής που αντί για την κριτική τους καταπολέμηση είναι πολύ καλύτερη, πολύ λογικότερη κι αποδοτικότερη η κριτική του διευκρίνιση. Σε μια προσπάθεια κριτικής αντίκρουσης όλο το έργο πέφτει αύτανδρο και πάει, χάνεται. Συμβαίνει αυτό όχι γιατί είναι σαθρό, αλλά γιατί είναι βαλμένο πάνω σε μια βάση που ο άνθρωπος δεν μπορεί, δεν επαρκεί τόσο, όσο είναι στοιχειωδώς έστω απαραίτητο, για να την δεχτεί. Και αντίθετα η προσεχτική παρακολούθηση μπορεί να βγάλει πάνω αληθινούς θησαυρούς.
Ύστερα απ' αυτά που έγιναν και με τον μαρξισμό, καλύτερα καταλαβαίνουμε πως υπάρχουν ιδέες, υπάρχουν κάποια πνευματικά φαινόμενα τελείως απαραίτητα, αλλά καθόλου έτοιμα καταναλωτικά αγαθά κατευθείαν για τα μαγαζιά. Αυτά δεν μπορούν να είναι το ψωμί που θα φάμε. Είναι όμως η μαγιά που θα κάνουμε το ψωμί.
Ξαναμιλώντας για τον Τολστόι, έπειτα από τριάντα χρόνια, αισθάνομαι πως επαναλαμβάνω το ίδιο που με τις μικρές μου προσπάθειες έκανα και τότε, επί σοβιετικής εποχής, προσπαθώντας να βγάλω πάνω, όσο μου ήταν δυνατό, τους ηθικούς προβληματισμούς αυτού του ανεπανάληπτου ανθρώπου. Ανεπανάληπτου, γιατί, όσο γνωρίζω, δεν υπήρξε στη λογοτεχνία πιο ελεύθερος, ανεξάρτητος και γενναιόψυχος χαρακτήρας, ελευθερωμένος κι απ' αυτές τις προσωπικές δεσμεύσεις πάνω στην ίδια τη ζωή, από όλες, εκτός εκείνες που του υπαγόρευε μια ανώτερη συνείδηση κι ένα ασύγκριτο πάθος του πιο γενναίου κι αληθινού αλτρουισμού.
Νομίζω ότι και σήμερα - περισσότερο σήμερα παρά χτες - και το να θυμίζει κανείς τέτοια πνευματικά και ηθικά φαινόμενα είναι καλό και χρήσιμο. Σ' αυτό και συνοψίζεται η δική μου άποψη, όπως προσπαθώ να την αναπτύξω παίρνοντας την αφορμή από την παρέμβαση του Όργουελ στην ιστορική διαμάχη, ας την πούμε  κι έτσι, του Τολστόι με τον Σαίξπηρ.

Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί. Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα 1996

Μάη μήνα του 1924 ήρθε στη ζωή και Μάη μήνα του 2008 διάλεξε να φύγει. Η ανάρτηση αφιερωμένη στη μνήμη του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου.