Στους άρχοντες και στις αρχόντισσες του Βυζαντίου Τα πού περάσαν, ή πού περνάν, ή πού θα' ρθούν*

          Θεόφιλος, Η άλωση της Κωνσταντινούπολης

    Ανάμεσα στα μαθήματα που δεν αγαπούσα στο σχολείο - μαθηματικά, γυμναστική, φυσική, χημεία - ήταν και η ιστορία , ιδιαίτερα η βυζαντινή ιστορία. Με απωθούσε  το περιεχόμενό της μολονότι αναγκάστηκα να το διαβάσω πολλές φορές μιας και συμπεριλαμβανόταν στην ύλη των εισαγωγικών εξετάσεων για τη Φιλοσοφική Σχολή. Η βυζαντινή εποχή ήταν συνδυασμένη στη σκέψη μου με δολοπλοκίες, δολοφονίες, προδοσίες , βασανιστήρια, πολλούς πολέμους και εκκλησιαστικές διαμάχες. Ήταν κάτι σαν κι αυτό που περιγράφει ο Ελύτης :[1]

Σκηνή πρώτη: Ο πρώτος Χριστιανός Βασιλεύς Κωνσταντίνος δίνει διαταγή να συλλάβουν και θανατώσουν τον ίδιο του τον γιο, Κρίσπο.

Σκηνή δεύτερη: Άνθρωποι του Ηρακλείου έχουν οδηγήσει στα βασανιστήρια τον ανεψιό του Θεόδωρο και το νόθο γιο του Αδαλάριχο. Τους κόβουν τη μύτη, τα χέρια και το δεξί πόδι.

Σκηνή τρίτη: Αφού έχει τυφλώσει τον ανήλικο γιο της Κωνσταντίνο, η Ειρήνη η Αθηναία αναγορεύει Μέγα Λογοθέτη τον ευνούχο Σταυράκιο.
Σκηνή τέταρτη: Τον ερωμένο της Ιωάννη Τσιμισκή οδηγεί κρυφά η Θεοφανώ στα συζυγικά δώματα του Παλατιού για να δολοφονήσει τον Νικηφόρο Φωκά.

Σκηνή Πέμπτη: Μέσα στην εκκλησία, την ώρα που γίνεται μνημόσυνο για τον  Αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρι, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονεί τον ανήλικο Ιωάννη Δ' και παίρνει τη θέση του.
Σκηνή έκτη: Στον εωθινό των Χριστουγέννων, ο Μιχαήλ Τραυλός, βοηθημένος από άλλους έξι συνωμότες, σκοτώνει τον ευεργέτη του Αυτοκράτορα Λέοντα τον Ε'.

Σκηνή έβδομη: Ο Ανδρόνικος Κομνηνός στραγγαλίζει τον ανεψιό του Αλέξιο και παντρεύεται τη χήρα του , που είναι δεκατριών ετών."

Η  πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (1453).

 Γαλλικό χειρόγραφο, 15ος αιώνας.

    Η κακή μου σχέση με την βυζαντινή ιστορία δεν άλλαξε ούτε στα πανεπιστημιακά χρόνια. Αναγκαζόμουν να διαβάζω το μάθημα απλά για να το περνάω. Μέχρι που στο τελευταίο έτος άρχισε να διαμορφώνεται μια διαφορετική σχέση. Δυο συγγραφείς βοήθησαν σε αυτό. Η Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ και ο George Ostrogorsky. 

   Διαβάζοντας το έργο της Αρβελέρ " Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας" μπόρεσα για πρώτη φορά να δω με διαφορετική ματιά , περισσότερο καλοπροαίρετη το Βυζάντιο και να διακρίνω τα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής ιδεολογίας του.[2]
"H Ιστορία του Βυζαντινού κράτους", του Ostrogorsky,[3] αποτέλεσε ύλη και αυτή του αντίστοιχου πανεπιστημιακού μαθήματος. Ωστόσο μπόρεσα να διακρίνω τη διαφορετική προσέγγιση που επιχειρεί ο συγγραφέας στην εξέλιξη του βυζαντινού κράτους , όπως  αυτό διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση διαφόρων πολιτικών , οικονομικών , κοινωνικών , στρατιωτικών και εκκλησιατικών παραγόντων , τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών.
    Η αλήθεια είναι ότι αυτή την τρίτομη ιστορία , όπως και τη μελέτη της Αρβελέρ ξαναδιάβασα πριν από πέντε -έξι χρόνια απαλλαγμένη από το άγχος των εξετάσεων και με πολύ πιο ώριμο μυαλό. Η σχέση μου γενικά με την ιστορία είχε αλλάξει. Η αντιπάθεια μεταβλήθηκε σε αγάπη . Σιγά σιγά ανακάλυπτα την άγνοια μου και τις αγκυλώσεις που το εκπαιδευτικό σύστημα μου είχε μεταδώσει.
   Η σχέση μου με τη βυζαντινή εποχή άλλαξε επίσης. Σε αυτό συνέβαλαν τρία πολύ σημαντικά για μένα βιβλία. 

     Το ένα το άκουσα να το αναφέρει η Μαριάννα Κορομηλά σε μια από εκείνες τις πρωινές Σαββατιάτικες εκπομπές της στο Δεύτερο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Άλλωστε οι ίδιες αυτές εκπομπές με βοήθησαν να σχηματίσω μια άλλη εικόνα για το Βυζάντιο, τους Βυζαντινούς και τους  λαούς με τους οποίους έρχονταν σε επαφή. Μια διαφορετική προσέγγιση για ολόκληρη την "καθ' ημάς Ανατολή". Σε μια από αυτές τις εκπομπές άκουσα για το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη , Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία Εξισλαμισμού (11ος -15ος αιώνας)[4]. Αυτό το βιβλίο - έρευνα με βοήθησε να καταλάβω πώς κατέρρευσε το Βυζάντιο , ποιοι ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν στην παρακμή και γιατί η άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν ένα ξαφνικό γεγονός αλλά προετοιμασμένο από πάρα πολύ καιρό εξ αιτίας των όσων συνέβαιναν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Παράλληλα το βιβλίο είναι ένα πραγματικό ταξίδι σε πόλεις και πολιτισμούς της μεγάλης γεωγραφικής περιφέρειας της Μ.Ασίας. 

      Το 2009 η καθηγήτρια Averil Cameron πραγματεύεται με εξαιρετικά ενδιαφέροντα τρόπο τη βυζαντινή αυτοκρατορία και τους κατοίκους της στο βιβλίο " Οι Βυζαντινοί" [5]. Η Cameron αφού επισημαίνει ότι " για τους περισσσότερους ιστορικούς το Βυζάντιο ισοδυναμεί με μια απουσία" επιχειρεί να μας εισάγει στην ιστορία του βυζαντινού κόσμου και μάλιστα μέσα από τις αλληλεπιδράσεις με τους μουσουλμάνους , Άραβες ή Οθωμανούς.Πώς άντεξε μια αυτοκρατορία να ζήσει για χίλια χρόνια όταν ο κόσμος που την περιέβαλε άλλαζε συνεχώς και δραματικά; Αυτό είναι ένα από τα πολύ σημαντικά ζητήματα που διερευνώνται σε αυτό το βιβλίο.

      Στην εισαγωγή του βιβλίου της " Τι είναι το Βυζάντιο ",[6] η Judith Herrin γράφει: 
" Ένα μεσημέρι του 2002 δυο εργάτες χτύπησαν την πόρτα του γραφείου μου στο King's College, στο Λονδίνο. Εργάζονταν στις επισκευές των παλαιών κτηρίων και περνούσαν συχνά έξω από το γραφείο μου. Η επιγραφή " Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας" τους παρακίνησε να σταματήσουν και να με ρωτήσουν: " Τι είναι η βυζαντινή ιστορία;'. Νόμιζαν πως είχε κάποια σχέση με την Τουρκία.
Κι έτσι προσπάθησα να εξηγήσω εν συντομία σε δυο σοβαρούς εργάτες που ήταν ντυμένοι με στολές εργασίας τι είναι η βυζαντινή ιστορία. Τόσα χρόνια διδασκαλίας δεν με είχαν προετοιμάσει για κάτι τέτοιο. Επιχείρησα να συνοψίσω τη μελέτη μιας ολόκληρης ζωής σε μια δεκάλεπτη επίσκεψη. Με ευχαρίστησαν θερμά, λέγοντας πόσο περίεργο τους φαινόταν αυτό το Βυζάντιο, και με ρώτησαν γιατί δεν έγραφα ένα βιβλίο και για αυτούς. Παρόλο που ένιωσα πως η συγγραφική μου δράση γύρω από το Βυζάντιο θα με οδηγούσε στην απόρριψη μιας τέτοιας ιδέας, τελικά ήξερα πολύ καλά τι εννοούσαν. Πάρα πολλά βιβλία γράφονται για το Βυζάντιο, τόσα πολλά, που είναι αδύνατο να τα μετρήσει, ή και να τα διαβάσει, κανείς, πολλές φορές λόγω του τεράστιου όγκου τους. Περιγράφουν συνήθως τη διαδοχή των 90 αυτοκρατόρων και των 125 περίπου πατριαρχών της Κωνσταντινούπολης, καθώς και αναρίθμητες μάχες, ακολουθώντας μια προβλέψιμη κατηγοριοποίηση σε πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική δράση, που διατρέχει επίμονα έντεκα αιώνες ιστορίας. Ελάχιστα όμως από αυτά τα βιβλία θα μπορούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των δυο εργατών, ή και οποιουδήποτε άλλου, δεν έχει σχέση με το συγκεκριμένο θέμα. Έτσι άρχισα να γράφω μια απάντηση στο ερώτημα ' Τι είναι η βυζαντινή ιστορία;'"  Η απάντηση της προσφέρει μια καταπληκτική ξενάγηση σε όλες τις πτυχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

      Και όπως γράφει ένας άλλος ποιητής:[7]

" Μετρήσαμε τις εποχές με ονόματα σεβαστικά, με αφάνες, με ξερά σπερδούκλια-

Ιουστινιανός, Μαυρίκιος, Ανδρόνικοι Κομνηνοί Παλαιολόγοι,

ο κυρ Μανουήλ με το μακρύ του κομπολόι από χοντρό κεχριμπάρι -

" περιώνυμον άστυ" το ονομάτισαν` " νεφοσκεπές οχυρό της Ρωμιοσύνης".

κι άδειες οι τρεις δεξαμενές αγνάντια στο περίλαμπρο Μυρτώο

κι ουδέ μπουκιά ψωμί κομποδεμένη στο μαύρο μαντίλι

κι ουδέ πλοκάμι χταποδιού κι ουδέ αρμυρήθρα ουδέ χαψιά καβούρι`

κι εκείνος κει ο ελάχιστος Δημήτριος Δανιήλ ο Αρχιμανδρίτης

ιερεύς Βώβος, εφημέριος της Αγιωτάτης Μητροπόλεως,

να γράφει

γραφές και γραφές ανεπίδοτες. Δε μάθαμε τι απόγινε. Όλο κι όλο

έχει απομείνει η σιδερένια καστρόπορτα με σφηνωμένες σφαίρες

μαύρο φαρδύ ψηφιδωτό με αγγέλους, με ψαράδες,

μ' εξαφτέρουγες δόξες

και κάτω κάτω το δικό σου επώνυμο με σφαίρες γραμμένο 

κι εκείνο." 

 1. Οδυσσέας Ελύτης, Ο μικρός ναυτίλος (αποσπάσματα)
 2.Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Εκδόσεις Αργώ, Αθήνα  1977
3. George Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Ιστορικές Εκδόσεις Στεφ.Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα , 1978 , 3 τόμοι
4.Σπύρος Βρυώνης , Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η Διαδικασία Εξισλαμισμού (11ος -15ος αιώνας), ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, Β΄έκδοση
5.Averil Cameron, Οι Βυζαντινοί, Ψυχογιός, Αθήνα 2009
6. Judith Herrin, Τι είναι το Βυζάντιο, Ωκεανίδα , Αθήνα 2008
7. Γιάννης Ρίτσος , Το σιδερένιο ψηφιδωτό
* Ο τίτλος είναι στίχος του ποιήματος του W.B. Yeats , Ταξίδι στο Βυζάντιο.

Τα ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη, Γιάννη Ρίτσου και W.B. Yeats είναι από το βιβλίο Λογοτεχνικό Ταξίδι στο Βυζάντιο, εισαγωγή - επιμέλεια Στρατής Πασχάλης, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2005