Τα «Πέτρινα» Πανεπιστήμια (Β΄μέρος)

Γράφει η ofisofi //atexnos

Σε όλα τα νησιά που χρησιμοποιήθηκαν ως τόποι εξορίας οι εκτοπισμένοι κατόρθωσαν να ξεπεράσουν και τις πιο αντίξοες συνθήκες και να αντισταθούν οργανώνοντας πλούσια μορφωτικά και πολιτιστικά προγράμματα. Η Γυάρος είναι μια αντιπροσωπευτική περίπτωση. Πολλοί εξόριστοι όχι μόνο μορφώθηκαν αλλά εκεί έγραψαν και τα πρώτα τους βιβλία.
Η Χίος από την άλλη μεριά ήταν ένα «Στρατόπεδο πειθαρχημένης διαβίωσης» και σε αυτό μεταφέρθηκαν το Μάρτιο του 1948 χίλιες γυναίκες από όλη την Ελλάδα. Οι γυναίκες αυτές έζησαν σε απάνθρωπες συνθήκες όμως οι μαρτυρίες αναφέρουν ότι τα μαθήματα γίνονταν απόλυτα οργανωμένα και συστηματοποιημένα. Ακόμα και όταν η διοίκηση προσπαθούσε να απομονώσει τις γραμματισμένες γυναίκες και να απαγορεύσει τα μαθήματα, αυτά γίνονταν και οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες συνεχίζονταν.
Ένα άλλο Στρατόπεδο γυναικών δημιουργήθηκε στο Τρίκερι από το καλοκαίρι του 1947 έως το Μάρτιο του 1949. Εκεί στείλανε τις πρώτες εξόριστες για προληπτικούς λόγους. Οι γυναίκες αυτές μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο μέχρι τα Χριστούγεννα του 1949. Το φθινόπωρο του 1950 επέστρεψε στο Τρίκερι ένας μεγάλος αριθμός και έζησαν εκεί μέχρι την Άνοιξη του 1953 που απολύθηκαν και οι τελευταίες (ένας μικρός αριθμός συνέχισε στον Άη – Στράτη). Αυτές οι γυναίκες κατάφεραν να επιβιώσουν. Και μολονότι η ζωή τους ήταν αβίωτη κατόρθωσαν να νομιμοποιήσουν μερικώς το δικαίωμα στη μόρφωση. Οργανώθηκαν τα πρώτα μαθήματα και η ομαδική ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων. Τα μαθήματα γίνονταν σε ομάδες 5-6 κοριτσιών και οι ομάδες χωρίζονταν με βάση το επίπεδο της κάθε τάξης. Επειδή μαζί με τις γυναίκες υπήρχαν και μικρά παιδιά οργανώθηκε και νηπιαγωγείο γι’ αυτά.

 Από τη β” περίοδο: 1945-1966, χειρόγραφες και έντυπες εφημερίδες από τις φυλακές Χατζηκώστα. “Δεσμώτης Αγωνιστής”, 15-3-1945, χειρόγραφη εφημερίδα τοίχου. (πηγή: Αρχείο Ιστορικού Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΕ. 

Το καταπληκτικό και συγκινητικό συγχρόνως είναι ότι ανάμεσα σε αυτές τις γυναίκες υπήρχε μια δυνατή αλληλεπίδραση τόσο στον τομέα της μόρφωσης όσο και στον κοινωνικό και πολιτιστικό δηλαδή «οι μορφωμένες διδάσκανε και διδάσκονταν, μαθαίνανε από τις γυναίκες του λαού δεξιότητες, που δεν είχαν ποτέ τη δυνατότητα να αποκτήσουν».

Ο Άη- Στράτης είναι γνωστός και από τα παλιότερα χρόνια. Η περίοδος αυτή όμως θεωρείται η πιο πλούσια σε εμπειρίες και δραστηριότητες. Όπως υποστηρίζει η συγγραφέας η μορφωτική δραστηριότητα τόσο χρονικά όσο και αξιολογικά, αποτελούσε τη βασική και αναγκαία προϋπόθεση για την οργάνωση της ζωής των εξορίστων και συνεχίζει ότι ο διαπαιδαγωγητικός χαρακτήρας της μόρφωσης και η διεύρυνση των μορφωτικών οριζόντων ήταν ουσιαστικά οι κύριες προϋποθέσεις, ώστε να λειτουργήσει το δύσκολο εγχείρημα της συμβίωσης ενός κόσμου με κοινές μεν ιδεολογικές καταβολές, ταυτόχρονα δε, μ’ ένα ανισομερές κοινωνικοπολιτιστικό επίπεδο. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία επισημαίνει ότι η αναλογία των μορφωμένων, και ιδιαίτερα των διανοουμένων προς τους αγράμματους ή αμόρφωτους, ήταν σαφώς μεγαλύτερη απ’ ό,τι χαρακτήριζε την «έξωθεν» ελληνική πραγματικότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλά μαθήματα ποίησης και λογοτεχνίας γίνονταν από τους ποιητές και λογοτέχνες που βρίσκονταν εκεί εξόριστοι.
Τα μαθήματα χωρίζονταν σε ιδεολογικά και γενικής παιδείας. Ο τρόπος διδασκαλίας ήταν κλιμακούμενος, ανάλογα με τα επίπεδα και τις γνώσεις των εξορίστων. Μια Επιτροπή Διαφώτισης όριζε τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων γενικής παιδείας. Στις ανώτερες βαθμίδες διδάσκονταν λογιστικά. Υπήρχαν όμως και μαθήματα επαγγελματικής κατάρτισης όπως φωτογραφίας, στενογραφίας, μελισσοκομίας. Τα μαθήματα ξένων γλωσσών εξακολουθούσαν να διδάσκονται με μικτές μεθόδους είτε με τη μέθοδο της αυτομόρφωσης είτε με εκείνη της καθοδήγησης κάποιου καθηγητή.

Από τη β” περίοδο: 1945 – 1966, Φυλακές Κέρκυρας. Σημειώσεις μαθήματος Πολιτικής Ιστορίας του Π. Μανταλόβα. (πηγή: Αρχείο Π. Μανταλόβα)

Η Καμαρινού θεωρεί πολύ σημαντικό το γεγονός της ύπαρξης πολλών βιβλίων και έντυπου υλικού, που πάντα διέθεταν οι εξόριστοι αν και δεν ήταν και τόσο εύκολο εξ αιτίας των διώξεων και των απαγορεύσεων. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 οι εξόριστοι έστελναν επιστολές και κάρτες και ζητούσαν βιβλία. Αυτή η επαφή με τον έξω κόσμο έδωσε ώθηση στα καλλιτεχνικά μαθήματα. Έτσι οι εξόριστοι σκιτσάριζαν, έφτιαχναν ευχετήριες κάρτες και μέσω αυτών προσπαθούσαν να ανοίξουν δρόμους επικοινωνίας και να στείλουν τα μηνύματά τους στους άλλους ανθρώπους. Η κατασκευή επίσης σκηνικών για τις παραστάσεις συνδυάστηκε με την ανάπτυξη της θεατρικής παιδείας.
Μέσα σε όλες αυτές τις δραστηριότητες θα πρέπει να αναφερθούν και οι αθλητικές διοργανώσεις .
Η Τρίτη περίοδος καλύπτει το διάστημα από το 1967 έως το 1974. Μετά από σειρά ανώμαλων πολιτικών εξελίξεων και την επέμβαση των Αμερικάνων επιβλήθηκε η δικτατορία των συνταγματαρχών. Το ΚΚΕ ήταν εκτός νόμου. Μέλη και στελέχη του βρίσκονταν στις φυλακές, στις εξορίες και στο εξωτερικό. Η ΕΔΑ ήταν ένα ευρύτερο αριστερό σχήμα που αγωνιζόταν για την αποκατάσταση της δημοκρατικής ομαλότητας πριν την επιβολή της χούντας. Με τη δικτατορία αναβίωσε ο νόμος 509. Οι διώξεις και οι συλλήψεις δεν αφορούσαν μόνο κομμουνιστές και αριστερούς αλλά και δημοκράτες και ανθρώπους αντίθετους στη δικτατορία. Χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθησαν και άλλοι κρατούνταν στην Ασφάλεια, άλλοι δικάζονταν και φυλακίζονταν και άλλοι εκτοπίζονταν.
Αυτή η περίοδος διαφοροποιείται ως προς το ποιοτικό αποτέλεσμα της μορφωτικής δραστηριότητας και των μαθημάτων που οργανώθηκαν. Από τη μια μεριά υπήρχε η εμπειρία, το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο και οι υποχωρήσεις του καθεστώτος εξ αιτίας της παγκόσμιας πίεσης και από την άλλη άλλαξε ο τρόπος προσέγγισης της γνώσης, δηλαδή εκείνο που ενδιέφερε ήταν το τι ήθελε ακριβώς να μάθει κανείς. Σύμφωνα με την συγγραφέα εξ αιτίας των συνεχών μεταγωγών των κρατουμένων και της απομάκρυνσης των νεότερων κρατουμένων από τους παλαιότερους δεν υπάρχουν λεπτομερή στοιχεία για τη μορφωτική δραστηριότητα των πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές και στις εξορίες.

Από τη β” περίοδο: 1945-1966, έργο του Ασαντούρ Μπαχαριάν με θέμα τη μελέτη στις φυλακές Κέρκυρας. (πηγή: Αρχείο οικογένειας Α. Μπαχαριάν)

Βιβλία ελληνικά και ξενόγλωσσα κυκλοφορούσαν στις φυλακές, ζυμώσεις γίνονταν σε όλα τα επίπεδα και επιπλέον οι πολιτικοί κρατούμενοι έγραφαν μελέτες κοινωνιολογικές και επιστημονικές μεταφράζοντας συγχρόνως διάφορα βιβλία. Ας σημειωθεί ότι μετά το 1968 και τη διάσπαση του ΚΚΕ οι πολιτικές και ιδεολογικές συζητήσεις εντείνονται και διευρύνονται οι προσεγγίσεις διαφόρων θεμάτων.
Τα μαθήματα συνεχίζονται αξιοποιώντας την πείρα των κρατουμένων των προηγούμενων εποχών και η κυρίαρχη μέθοδος είναι η αλληλοδιδακτική που δεν την ακολουθούν πλέον μόνο οι αριστεροί κρατούμενοι αλλά και εκείνοι του κεντρώου χώρου.
Στις φυλακές Αβέρωφ η εκπαιδευτική δραστηριότητα συνεχίζεται αλλά με διαφορετικό τρόπο στη γυναικεία πτέρυγα και άλλο στην ανδρική. Το μέτρο είναι ο απόηχος της διάσπασης του ΚΚΕ, ο οποίος βιωνόταν διαφορετικά στις ανδρικές φυλακές, με πιο έντονο τρόπο. Κοινά μαθήματα ήταν πλέον μόνο εκείνα που αφορούσαν τις ξένες γλώσσες και οι επιστημονικές διαλέξεις. Τα ιδεολογικά μαθήματα γίνονταν από διαφορετικούς δασκάλους σε διαφορετικές ομάδες, αλλά σε πολιτισμένο κλίμα αντιπαράθεσης, όπως αναφέρεται.
Στις φυλακές Κορυδαλλού το δικαίωμα της μόρφωσης για τους πολιτικούς κρατούμενους είχε κατοχυρωθεί αρκεί τα μαθήματα να μην αναφέρονταν στη μαρξιστική θεωρία. Αυτό δε σημαίνει όμως πως δεν γίνονταν τέτοια μαθήματα. Οι κρατούμενοι χωρίζονταν σε μικρές ομάδες και μελετούσαν με πολύ μεγάλη μυστικότητα.

Από τη β” περίοδο: 1945-1966, Φυλακές Αίγινας. Η 3η σελίδα του Αναγνωστικού Γ” και Δ” τάξεων του Σχολείου των φυλακών, που γράφτηκε από το Μιχάλη Παπαμαύρο. (πηγές: Χ. Σακελλαρίου, Μεγάλα χρόνια – Το αναγνωστικό της φυλακής, εκδ. Ακάδημος, 1989 και Μιχ. Παπαμαύρος, Η ζωή, οι διώξεις και το έργο του, εκδ. Gutenberg, 1985)

Οι πληροφορίες για τα μαθήματα στη Γυάρο είναι αντικρουόμενες και μάλλον δεν είχαν καθολική ισχύ. Η αυτομόρφωση όμως ήταν μέρος της ζωής των περισσοτέρων κρατουμένων. Στο Παρθένι της Λέρου τα μαθήματα συνεχίζονταν αν και υπό την επίδραση της διάσπασης δεν υπήρχε η ίδια ιδεολογική συνοχή. Αυτό όμως δεν μείωνε την ποιότητα του μορφωτικού έργου και της προσπάθειας της αυτομόρφωσης των εξορίστων. Στο Λακκί της Λέρου τέλος οι εξόριστοι κατόρθωσαν να προμηθευτούν εκπαιδευτικό υλικό, να οργανώσουν και να λειτουργήσουν βιβλιοθήκη με αναγνωστήριο. Οι εξόριστοι παρακολουθούσαν μαθήματα και διαλέξεις, συζητούσαν μεταξύ τους και παρακολουθούσαν τις πολιτικές εξελίξεις συμμετέχοντας σε ένα δίκτυο ενημέρωσης που αποδελτίωνε τις ραδιοφωνικές εκπομπές της Μόσχας, του BBC και της Ντόιτσε Βέλε. Παραδίδονταν επίσης μαθήματα χαρακτικής, πυρογραφίας και μεταξοτυπίας. Αξίζει να αναφερθεί εδώ η πολύ σημαντική προσφορά του λαϊκού και αυτοδίδακτου καλλιτέχνη Γιώργου Φαρσακίδη, που παρουσίαζε και ζητήματα θεωρίας της Τέχνης μέσα από διαλέξεις.
Το τρίτο μέρος του βιβλίου ασχολείται με τη δυναμική της μόρφωσης ή αλλιώς μάθηση για τη ζωή. Σε αυτό εξετάζεται η μόρφωση ως καθήκον μέσα από τη μορφωτική ατμόσφαιρα, τις μεθόδους, την ύλη και τα προγράμματα. Στη συνέχεια διερευνά πώς συνδέθηκε η γενική με την επαγγελματική εκπαίδευση μέσα στα πλαίσια της μαρξιστικής θεωρίας που υποστήριζε την ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Τα ειδικά – επαγγελματικά μαθήματα διευκόλυναν σε πρώτη φάση τη ζωή των εξορίστων και στη συνέχεια έδιναν την προοπτική μιας μελλοντικής επαγγελματικής αποκατάστασης. Ένα πολύ μεγάλο μέρος καταλαμβάνει η παρουσίαση της πολιτιστικής δραστηριότητας στους χώρους εγκλεισμού με την παρατήρηση της συγγραφέως ότι το μέγεθος και η σημασία αυτής της δραστηριότητας μπορεί να κατανοηθεί με την ένταξή της στο ιστορικό πλαίσιο της κάθε περιόδου. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι οι πολιτικοί κρατούμενοι δεν έπαψαν να αναζητούν την ποιότητα σε κάθε εκδήλωσή τους διότι ουσιαστικά αντιστέκονταν στη φθορά και στο θάνατο.
Η μελέτη ολοκληρώνεται με την αξιολόγηση των επιμορφωτικών προγραμμάτων.

 Από τη β” περίοδο: 1945-1966. Τόποι εκτόπισης, Γυναίκες εξόριστες, πάνω: Μαθήματα στο ύπαιθρο στο στρατόπεδο της Χίου, κάτω: Τα πρώτα συνεργεία τσαγκαρικής στο Τρίκερι (πηγή: Λεύκωμα Γυναίκες στην εξορία, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1979)

Πριν ολοκληρωθεί όμως αυτή η παρουσίαση θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ στις μορφές των δασκάλων που μεγαλούργησαν στις φυλακές και στις εξορίες προσφέροντας μαθήματα αληθινής ζωής και ουσιαστικής μόρφωσης. Εκτός από τις εκατοντάδες περιπτώσεις εγγράμματων ανθρώπων μέσης και ανώτατης εκπαίδευσης ανδρών και γυναικών, που μετέδωσαν τις γνώσεις τους και έμαθαν γράμματα σε πολύ περισσότερους συγκρατούμενους τους, ξεχώρισα μέσα στις σελίδες του βιβλίου τρεις μεγάλες μορφές: το Δημήτρη Γληνό, τον Μιχάλη Παπαμαύρο και τη Ρόζα Ιμβριώτη.
Ο Δημήτρης Γληνός εξορίστηκε αρχικά στον Άη – Στράτη (1935). Μαζί με τον Βάρναλη διεύρυναν το περιεχόμενο των μαθημάτων με φιλοσοφικές συζητήσεις. Στον Άη – Στράτη έδωσε διάλεξη για τον τρόπο που πρέπει να οργανώνει κανείς τη μελέτη του: «πώς πρέπει να μιλάμε, πώς πρέπει να γράφουμε, πώς πρέπει να διαβάζουμε». Το 1936 εξορίζεται στην Ανάφη και σώζεται το διάγραμμα των μαθημάτων της διαλεκτικής φιλοσοφίας. Από τις σημειώσεις αυτές φαίνονται οι υψηλές απαιτήσεις του Γληνού για τους μαθητές του, τους συνεξόριστούς του και είναι σημείο αναφοράς για τις διαλέξεις που ακολουθούσαν. Στις 7 Μαΐου 1936 μεταφέρθηκε στην Ακροναυπλία, γεγονός ιστορικής σημασίας. Η άφιξη του μεγάλου δάσκαλου στην Ακροναυπλία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οργάνωση, διεύρυνση και τον εμπλουτισμό των μαθημάτων τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μεθοδολογία.
Ο μεγάλος παιδαγωγός Μιχάλης Παπαμαύρος το 1946 βρίσκεται στις φυλακές Χατζηκώστα. Στο άρθρο του στην εφημερίδα της φυλακής Δεσμώτης αγωνιστής με τίτλο «Λαϊκή Παιδεία – Ό,τι δεν κάνει το κράτος» αναφέρεται στον τρόπο διδασκαλίας και στο περιεχόμενο των μαθημάτων στη φυλακή. Πολύ σημαντική θεωρείται η συνεισφορά του στις φυλακές της Αίγινας που μεταφέρθηκε το Γενάρη του 1947. Έλεγε ο Παπαμαύρος: «Για να περπατήσεις στο σωστό δρόμο, χρειάζεσαι φως. Και το φως είναι γράμματα. Ο κόσμος πρέπει να μάθει να διαβάζει, γιατί αλλιώς ακούει μόνο ό,τι του λένε οι άλλοι… Η φυλακή πρέπει να γίνει σχολείο».
Ο Μιχάλης Παπαμαύρος πίστευε ότι πρέπει να καταπολεμηθεί ο αναλφαβητισμός, αλλά δεν του αρκούσε αυτό. Ήθελε να αξιοποιείται η ανάγνωση και η γραφή στην καλλιέργεια της σκέψης και της έκφρασης.
Μέσα στη φυλακή έγραψε αρκετά βιβλία από τα οποία διασώθηκε μόνο τα Μεγάλα Χρόνια – το αναγνωστικό της φυλακής. Σε αυτό διαπιστώνεται η μεγάλη προσπάθεια που έγινε προκειμένου η ύλη να προσαρμοσθεί στην καθημερινότητα των κρατουμένων και να εκλαϊκευτούν ιστορικά ζητήματα.
Επιπλέον ο Παπαμαύρος πρότεινε την εφαρμογή της Ενιαίας Συγκεντρωτικής Διδασκαλίας, πρωτοποριακής μεθόδου εκείνα τα χρόνια. Δικό του και το έργο Διδακτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας και η καθιέρωση συζητήσεων μετά την παράδοση των μαθημάτων με ίσους όρους για δάσκαλους και μαθητές.
 
Η Ρόζα Ιμβριώτη, εξόριστη στο Τρίκερι ήταν μέλος του «Εκπαιδευτικού Συμβουλίου» που όριζε την ύλη και το πρόγραμμα διδασκαλίας κάθε ομάδας ανάλογα με τις ανάγκες της. Υπήρξε όμως «ψυχή της επιμορφωτικής δραστηριότητας και υπεύθυνη του Νέου Άτυπου Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου». Η δουλειά της ήταν να εκπαιδεύσει τις δασκάλες στην Εκπαίδευση των Ενηλίκων. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα είχε στόχο να εκλαϊκεύσει τα μαθήματα της Ιστορίας, της Γεωγραφίας και της Ιστορίας της Τέχνης. Η μέθοδος βασιζόταν στην Ενιαία Συγκεντρωτική Διδασκαλία, την οποία υποστήριξε η Ιμβριώτη στον Εκπαιδευτικό Όμιλο και επεξεργάστηκαν οι Μ. Παπαμαύρος και Κ. Σωτηρίου στο Φροντιστήριο της Τύρνας και του Καρπενησίου το 1944.
«Όσοι έχουν μέσα στην ψυχή τους ζωντανό ένα μεγάλο σκοπό της ζωής, έχουνε χρέος να γίνονται κάθε μέρα καλύτεροι» έγραφε ο Δημήτρης Γληνός και έτσι έδωσε το διαχρονικό στίγμα του διαρκούς αγώνα της μόρφωσης μέσα σε οποιεσδήποτε συνθήκες.

Κυριακή Α. Καμαρινού, Τα « Πέτρινα» Πανεπιστήμια. Ο αγώνας για τη μόρφωση στις φυλακές και τις εξορίες, 1924- 1974. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2005.

ΤΕΛΟΣ

(Το Α΄ Μέρος ΕΔΩ.)