Ο Αιώνας των Φώτων

Η ΕΙΔΗΣΗ - σαν τρομερός καλοκαιριάτικος κεραυνός που προμηνύει κυκλώνες, μαυρίζοντας τον ουρανό και καταστρέφοντας πόλεις - αντήχησε σ' ολόκληρο τον κόλπο της Καραϊβικής, προκαλώντας κραυγές κι ανάβοντας φωτιές: δημοσιεύτηκε ο νόμος της 30ης του Φλορεάλ του Δέκατου Έτους, σύμφωνα με τον οποίο επανερχόταν το καθεστώς της δουλείας στις γαλλικές αποικίες της Αμερικής και μ' αυτόν τον τρόπο αναιρούσε το Διάταγμα της 16ης Πλιβιόζ του Δεύτερου Έτους. Μια ασύγκριτη ευφορία ξέσπασε ανάμεσα στους ιδιοκτήτες, τους φυτειοπαραγωγούς και τους γαιοκτήμονες, που πληροφορήθηκαν αυτό που τους ενδιέφερε τόσο γρήγορα, ώστε έλεγες πως τα μηνύματα είχαν πετάξει πάνω από τα καράβια, γιατί είχε μαθευτεί, εκτός των άλλων, ότι θα επανερχόταν το αποικιακό σύστημα πριν το 1789, πράγμα που θα επέτρεπε να τέλειωναν μια για πάντα με τα ουμανιστικά συγγράμματα αυτής της αισχρής Επανάστασης. Στη Γουαδελούπη, στην Ντομινίκ και στη Μαρί - Γκαλάντ τα νέα ανακοινώθηκαν με κανονιοβολισμούς και φωταψίες, ενώ χιλιάδες πρώην "ελεύθεροι πολίτες" οδηγήθηκαν και πάλι στα παλιά τους παραπήγματα, κάτω από καταιγισμούς χτυπημάτων και μαστιγώματα. Οι Μεγάλοι Λευκοί του χτες χύθηκαν στους κάμπους να βρουν με τη βοήθεια των σκυλιών, τους παλιούς τους σκλάβους και τους έφερναν πίσω στους αρχιεπιστάτες με αλυσίδες στο λαιμό.Τέτοιος ήταν ο φόβος για τις πιθανές ταραχές μπρος σε τούτο το ανοργάνωτο κυνηγητό, που πολλοί απελεύθεροι της μοναρχικής εποχής, ιδιοκτήτες μικρών καταστημάτων και εκτάσεων γης, μάζεψαν τα πράγματά τους με την πρόθεση να φύγουν για το Παρίσι. Αλλά εμποδίστηκαν έγκαιρα από ένα καινούριο διάταγμα, της 5ης του Μεσιδόρ, που απαγόρευε στη Γαλλία κάθε έγχρωμου ανθρώπου. Ο Βοναπάρτης θεωρούσε πως υπήρχαν πολλοί νέγροι  στη μητρόπολη και φοβόνταν μήπως ο μεγάλος τους αριθμός μολύνει το ευρωπαϊκό αίμα, όπως "είχε γίνει στην Ισπανία, με την εισβολή των Μαυριτανών..." Ο Βίκτορ Ουγκ έλαβε την είδηση κάποιο πρωινό στο γραφείο του Κυβερνητικού Μεγάρου, παρέα με τον Σίγκερ: " Θα' χουμε μεγάλη σύρραξη των μαύρων", είπε ο έμπορας. " Δε θα τους δώσουμε τον καιρό", απάντησε ο Βίκτορ. Κι αμέσως έστειλε επείγοντα μηνύματα στους ιδιοκτήτες των γειτονικών κτημάτων και στους στρατιωτικούς αρχηγούς για μια μυστική συνάντηση, που θα λάβαινε χώρα την επομένη. Θα έπρεπε να προπορευτούν, δημοσιεύοντας του νόμο του Φλορεάλ, αφού η δουλεία επανερχόταν στην πράξη...
Χάραξαν ένα πλάνο δράσης μέσα σ' ένα κλίμα χαράς, που παραλίγο να ξεχειλίσει από τις υπερβολές και περίμεναν να βραδιάσει. Οι πόρτες της πολιτείας έκλεισαν. Τα κοντινά κτήματα είχαν καταληφθεί από το στρατό. Με έναν κανονιοβολισμό στις οχτώ το βράδυ, όλοι οι νέγροι που είχαν απελευθερωθεί χάρη στο Διάταγμα της 16ης του Πλιβιόζ, βρέθηκαν περικυκλωμένοι από τα αφεντικά και τους στρατιώτες, που τους συνέλαβαν και τους οδήγησαν σ' ένα ξέφωτο στις όχθες του Μαουρί. Τα μεσάνυχτα πολλές εκατοντάδες μαύρων είχαν στοιβαχτεί εκεί, έκπληκτοι, τρέμοντας, ανίκανοι να εξηγήσουν το σκοπό εκείνης της αναγκαστικής συγκέντρωσης. Όποιος επιχειρούσε να ξεφύγει από την τρομαγμένη και καταϊδρωμένη ανθρώπινη μάζα, ξυλοφορτωνόταν. Τελικά εμφανίστηκε ο Βίκτορ Ουγκ. Στάθηκε πάνω σ' ένα βαρέλι, κάτω από το φως των δαυλών για να τον βλέπουν όλοι, ξετύλιξε αργά το χαρτί πάνω στο οποίο ήταν γραμμένο το κείμενο της νομοθεσίας και το διάβασε μ' ένα σοβαρό και ήρεμο τόνο. Οι λέξεις σύντομα μεταφράστηκαν στη διάλεκτο από εκείνους που είχαν ακούσει προσεχτικά κι έκαναν το γύρο από στόμα σε στόμα, ίσαμε την άκρη του κάμπου. Στη συνέχεια γνωστοποίησαν στους παραβρισκόμενους, ότι όποιοι αρνιόνταν να υποταχτούν στο παλιό τους αφεντικό, θα τιμωρούνταν πολύ αυστηρά. Την επομένη οι ιδιοκτήτες θα έρχονταν να τους πάρουν και πάλι και να τους οδηγήσουν στις ιδιοκτησίες, τις φυτείες και τις αντίστοιχες κατοικίες τους. Όσοι δε θα είχαν ζητηθεί, θα πουλιόντουσαν δημόσια. Ένα γοερό, απεγνωσμένο κλάμα - μαζικό κλάμα παρόμοιο με τεράστιο κρωγμό παγιδευμένων ζώων - υψώθηκε από το πλήθος των νέγρων, καθώς οι αρχές αποσύρονταν με τη συνοδεία ενός εκκωφαντικού αποσπάσματος κυμβάλων...
Στην Καγιένη, στο Σιναμαρί, στο Κουρού, στα ποτάμια του Ογιαπέκ και του Μαρουνί, ζούσαν μες στον τρόμο. Οι ανυπάκουοι ή εξεγερμένοι νέγροι μαστιγώνονταν μέχρι θανάτου, αποκεφαλίζονταν, διαμελίζονταν και βασανίζονταν άγρια. Πολλοί κρεμάστηκαν από τα πλευρά στους γάντζους των δημόσιων σφαγείων. Ένα δριμύ ανθρωποκυνηγητό είχε αρχίσει παντού, προς μεγάλη χαρά των σκοπευτών, μέσα από τους εμπρησμούς των σπιτιών και των αγρών. Σε τούτη τη χώρα με τους τόσους σταυρούς πάνω από τους τάφους που είχε αφήσει η Εκτόπιση, τώρα διαγράφονταν, μπρος στα κόκκινα από τις φλόγες ηλιοβασιλέματα ( φλόγες που από τα σπίτια είχαν ξεχυθεί στους κάμπους), τα τρομερά σχήματα της κρεμάλας ή πράγμα ακόμα φριχτότερο, έβλεπες να κρέμονται από τα φουντωτά κλαδιά των δέντρων σειρές τα πτώματα, με τους ώμους γεμάτους κοράκια. Η Καγιένη για μια ακόμα φορά επιβεβαίωνε τη μοίρα της αποκρουστικής γης.
Η Σοφία πληροφορήθηκε την Παρασκευή αυτό που είχε συμβεί την Τρίτη κι ένιωσε φρίκη. Ό,τι είχε ελπίσει πως θα έβρισκε εδώ, σε τούτο το προχωρημένο σε καινούριες ιδέες καταφύγιο, μετατρεπόταν σε αβάσταχτη απογοήτευση. Είχε ονειρευτεί να φανεί χρήσιμη ανάμεσα σε γενναίους άντρες, τίμιους και δυνατούς, ξεχασμένους από τους θεούς, γιατί δεν είχαν πια ανάγκη τις διάφορες συμμαχίες για να νιώσουν ικανοί να κατευθύνουν τον κόσμο που τους ανήκε. Νόμισε πως είχε πλησιάσει το έργο κάποιων Τιτάνων, χωρίς τη φρίκη του αίματος που συνήθως συνόδευε τέτοιες μεγάλες ανακατατάξεις και παραβρισκόταν μονάχα στη σταδιακή επαναφορά αυτού που έμοιαζε να' χει καταργηθεί, όλων εκείνων που θα' πρεπε να είχαν καταργηθεί σύμφωνα με τα πιο σημαντικά βιβλία της εποχής. Μετά την Παλινόρθωση των Ναών επανέρχονται στη φυλάκιση των Αλυσοδεμένων. Κι όσοι είχαν τη δύναμη να το εμποδίσουν, σε μια ήπειρο που ακόμα θα μπορούσε να σωθεί εκείνο που είχε χαθεί στην άλλη άκρη του ωκεανού, δεν έκαναν τίποτα για να νιώσουν αντάξιοι του ίδιου του πεπρωμένου. Ο άντρας που είχε νικήσει την Αγγλία στη Γουαδελούπη, ο Εντολοδόχος που δεν είχε  οπισθοχωρήσει μπροστά στον κίνδυνο του πολέμου ανάμεσα στη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, σκόνταφτε στο ποταπό Διάταγμα της 30ης του Φλορεάλ. Είχε επιδείξει μια επίμονη δράση, σχεδόν υπεράνθρωπη, για να καταργήσει τη δουλεία πριν από οχτώ χρόνια και τώρα έδειχνε την ίδια δραστηριοποίηση για να την επαναφέρει. Η Σοφία έμενε κατάπληκτη με τις αντιφατικές πράξεις του ανθρώπου που ήταν ικανός να κάνει το καλό, με την ίδια απάθεια που έκανε το κακό. Μπορούσε να είναι ο Ορμούζ, όπως μπορούσε να είναι κι ο Αριμάν. Να βασιλεύει στα σκοτάδια, όπως να βασιλεύει και στο φως. Ανάλογα με τις κατευθύνσεις της εποχής, μπορούσε ξαφνικά να στρέφεται ενάντια στις πεποιθήσεις του. " Θα' λεγε κανείς πως είμαι εγώ αυτός που έφτιαξε το Διάταγμα!", έλεγε ο Βίκτορ ακούγοντας για πρώτη φορά από το στόμα της Σοφίας τους σωρούς τις επιπλήξεις, αλλά συγχρόνως θυμόταν με κάποιες τύψεις τον εξευγενισμένο νόμο της Πλιβιόζ του Δεύτερου έτους , που τον είχε ανεβάσει εκεί ψηλά. " Έχει κανείς την εντύπωση πως όλοι σας εγκαταλείψατε την Επανάσταση", έλεγε η Σοφία: " Υπήρξε μια εποχή που θέλατε να τη φέρετε εδώ στην Αμερική". " Ήμουνα ίσως επηρεασμένος από τις ιδέες του Μπρισό, που ήθελε να σπείρει την Επανάσταση παντού. Αλλά αν εκείνος, με τα μέσα που διέθετε, δεν κατάφερε να πείσει καν τους Ισπανούς, δε θα είμαι εγώ αυτός που θα έχει την απαίτηση να μεταφέρει την Επανάσταση στη Λίμα ή στη Νέα Γρανάδα. Κάποιος που τώρα έχει το δικαίωμα να μιλά στο όνομα όλων, το είχε πει πολύ σωστά ( κι έδειχνε το πορτραίτο του Βοναπάρτη, που εδώ και λίγο καιρό είχε τοποθετηθεί στο γραφείο του): Έχουμε τελειώσει με το μύθο της Επανάστασης· τώρα θα πρέπει να αρχίσουμε την Ιστορία και να βλέπουμε μονάχα ό,τι είναι πραγματικό και πραγματοποιήσιμο στην εφαρμογή. " Είναι πολύ λυπηρό ν' αρχίζεις αυτήν την Ιστορία με την αποκατάσταση της δουλείας", είπε η Σοφία. " Λυπάμαι πολύ, αλλά εγώ είμαι ένας πολιτικός. Κι αν η αποκατάσταση της δουλείας είναι μια πολιτική σκοπιμότητα, θα πρέπει να σκύψω το κεφάλι μπρος σ' αυτήν την σκοπιμότητα..."( αποσπάσματα)

Alejio Carpentier, Ο Αιώνας των Φώτων, Εισαγωγή - Μετάφραση Ισμήνη Κανσή - Βικτωρία Τράπαλη, Εξάντας, Αθήνα 1986.

" Το μυθιστόρημα αποτελεί μια ανάπλαση των διωγμών που δέχτηκε η Γαλλική Επανάσταση στην Αμερική. Στον κόσμο της Καραϊβικής συγκρούεται ο Διαφωτισμός κι ο ευρωπαϊκός ορθολογισμός με το μαγικό περίγυρο της Αμερικής. Η Επανάσταση οξύνει τη σύγκρουση αυτήν και την οδηγεί στην τελευταία και πλέον τραγική της έκφραση. Η δράση λαβαίνει χώρα στην Αβάνα, στο Παρίσι, στην Μπαγιόν, στη Γουαδελούπη, στην Καγιένη, στο Παραμαρίμπο και στη Μαδρίτη. Οι τρεις κυριότεροι πρωταγωνιστές, ο Βίκτορ Ουγκ, ο Εστέμπαν κι η εξαδέλφη του Σοφία αποδέχονται τις επαναστατικές αρχές, που απορρέουν από τους εγκυκλοπαιδιστές και τον πόθο για ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα, όμως οι εξωτερικές και ψυχολογικές πιέσεις μεταβάλλουν οριστικά την ιδεολογία τους...
Ο Αλέχο Καρπεντιέρ έλεγε ότι Ο Αιώνας των Φώτων μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα φιλοσοφικό μυθιστόρημα, μια βαθύτερη κι αναλυτικότερη σκέψη γύρω από την έννοια της ιστορίας: " Οι άνθρωποι μπορεί να λιποψυχήσουν, οι ιδέες όμως συνεχίζουν την πορεία τους για να βρουν τελικά την εφαρμογή τους. Η Γαλλική Επανάσταση πνίγηκε στο αίμα, συντρίφτηκε, απομυθοποιήθηκε κι οδήγησε στη βασιλεία μιας απάνθρωπης αστικής τάξης. Κι όμως η επαναστατική ιδέα - καινούρια το 1789 - εξακολούθησε την πορεία της μέσα στο χρόνο, για να καταλήξει στις σημερινές επαναστάσεις. Οι άνθρωποι μπορεί να προδώσουν ακόμα κι αυτό που κάποτε αγάπησαν, όμως οι ιδέες θα καρποφορήσουν"( από την εισαγωγή)