Σκέψεις για τη γλώσσα

     [...] Από πολλές μεριές ακούγεται σήμερα η καταλαλιά για την κατάντια της γλώσσας - μας, στα αστικά, κατά πρώτο λόγο, κέντρα.
Πραγματικά, ο λόγος - μας στις πολιτείες ηχεί κούφιος, ψεύτικος, χωρίς συναισθηματικούς ιριδισμούς - ένας λόγος που ακόμα κι αν δεχτούμε πως είναι ικανός ν' ανταποκριθεί στις ανάγκες της πραχτικής - μας ζωής, μια φορά αφήνει διψασμένη την ψυχή , που γυρεύει να βρει και στο λόγο τη λύτρωση - της.

          Δεν έχει όμως μόνο ο ποιητής ευθύνες για την προκοπή της γλώσσας του λαού - του, έχει και ο φιλόλογος, και η αδράνεια των ποιητών μεγαλώνει το δικό - του χρέος.

          Ο φιλόλογος δεν είναι μονάχα για τη δικιά - του παιδεία που μελετά τη γλώσσα` είναι και που τη διδάσκει στις νέες γενεές των Ελλήνων. Και όταν οι καθυστερημένοι νοσταλγοί περασμένων καιρών γελιούνται και νομίζουν πως θα πετύχουν την αναβάθμιση της γλώσσας - μας με την αναδρομή σε πιο παλιές μορφές - της - ξανά τ' αρχαία ελληνικά στο Γυμνάσιο! - , ο φωτισμένος φιλόλογος πασκίζει να πλουτίσει τη γλώσσα των παιδιών που διδάσκει με το να απλώνει μπροστά τους -  όλους τους θησαυρούς της λαϊκής - μας γλώσσας, από την Ερωφίλη και τον Ερωτόκριτο και το τραγούδι του τυροκόμου Μπαρζελιού για τον Δασκαλογιάννη ως τα ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης και τα κλέφτικα του Μοριά και της Ρούμελης και τα ακριτικά του Πόντου και της Κύπρου και στις παραλογές και στα παραμύθια και στις παραδόσεις και στα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, του Κολοκοτρώνη  και του Φωτάκου.

         Από το πέλαγος του καλού που θα βρει στα κείμενα που  μνημονέψαμε - φυσικά και στων προσωπικών ποιητών τη δημιουργία - αναφέρω δειγματοληπτικά μερικά παραδείγματα, που φτερώνουν τη φαντασία του νέου ανθρώπου. Στη Μάνη, όπου οι φόνοι για εκδίκηση ως πριν από λίγα χρόνια δεν ήταν σπάνιοι, πήγε από θεϊκό σπαθί λέγεται γι' αυτόν που πέθανε από φυσικό θάνατο. Το σύστοιχο αντικείμενο θα το καταλάβουν τα παιδιά - μας καλύτερα παρά από πέντε και δέκα παραδείγματα της αρχαίας, όταν ακούσουν τον κυπριώτικο στίχο για τον ακριτικό ήρωα Κωνσταντά:

            που τον θωρούν μοιρόπαιδα( = ψυχοπαίδια) χίλια ριγιά ριγούνε

       Από κυπριώτικου πάλι τραγουδιού τα λόγια θα μάθουν τη γενική της αιτίας:

                   Ανδρόνικος που τον θωρεί , ελούσθη των κλαμάτων

            Τη δυνατή αυτή έκφραση της έννοιας  " θρήνος" τη χρησιμοποίησε και ο Βάρναλης στον πρόλογο του " Προσκυνητή" - του - ήταν ακόμα η εποχή που οι ποιητές έσκυβαν με σεβασμό μπροστά στην παράδοση: 

                    νυχτοήμερα λουσμένος των κλαμάτων

           Η πληθώρα πάλι των συνθέτων  που θα πιστοποιήσουν οι μαθητές στους ακριτικούς στίχους, στις μαντινάδες και στο λαϊκό γενικά λόγο, θα δώσουν αφορμή στο δάσκαλο να μιλήσει για τη μοναδική ικανότητα της γλώσσας μας, από τα χρόνια του Ομήρου ως σήμερα, να συνδυάζει λέξεις και να πλάθει όσες θέλει καινούριες. 

          Τελειώνουμε με τους στίχους του Παντελή Πρεβελάκη :

                               Ψηλά, 

                               με τα χέρια , με τους ώμους,

                               τη λέξη!

                               Θεμέλιο, πελέκι,

                                μαντίλι στην κορφή της στέγης,

                                με το σάλεμα της καρδιάς,

                                ψηλά,

                                να τη χτυπήσει ο ήλιος!

                                Φως από τον ήλιο να παίρνει

                                 η λέξη,

                                 από τον ουρανό κρεμασμένη,

                                 σαν αθάνατο αστέρι! 

Ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Ι.Θ.Κακριδή, Προσφορά στον νεοελληνικό λόγο, Βιβλιοπωλείο της "Εστίας" , 1991. (συλλογή μελετών και άρθρων )

      Η αφορμή για να θυμηθώ τον Ι.Θ.Κακριδή στάθηκαν οι διάφορες σκέψεις  και οι προβληματισμοί μου για την πορεία της νεοελληνικής γλώσσας και τη διδασκαλία τόσο αυτής όσο και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. 

    Μετά από τόσα χρόνια που διδάσκω γλώσσα , αρχαία και νέα, έχω ταχθεί πλέον ανεπιφύλακτα κατά της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο Γυμνάσιο τουλάχιστον με τον τρόπο που γίνεται χρόνια τώρα. Και μάλιστα φέτος είχα τη δυνατότητα επιλογής και δεν πήρα καμία ώρα αρχαίας ελληνικής γλώσσας. 

      Πώς κατέληξα να υποστηρίζω αυτή την άποψη; 

     Τα επιχειρήματα για την επαναφορά των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο και η αύξηση των ωρών στο Λύκειο ήταν να καταπολεμηθεί το πρόβλημα της φτώχειας της γλώσσας των νέων, της λεξιπενίας, να εμπλουτιστεί το λεξιλόγιο, να καλλιεργηθεί η εκφραστική ικανότητα τους και να διευρυνθεί ο γνωστικός ορίζοντας των νέων.  Τι έχει γίνει μέχρι τώρα; Τίποτα! Κανένας από τους στόχους αυτούς δεν έχει επιτευχθεί. Το αντίθετο θα έλεγα ότι συμβαίνει. Βαθαίνει όλο και πιο πολύ το γλωσσικό πρόβλημα και έχουμε φτάσει στο σημείο οι νέοι να μην γνωρίζουν καλά ούτε την αρχαία ούτε τη νέα ελληνική γλώσσα.

    Δεν μπορούν να γράψουν, να συντάξουν, να εκφράσουν σύνθετες σκέψεις, να κατανοήσουν ένα κείμενο. Και αυτό φαίνεται από τα γραπτά των μαθητών του Γυμνασίου μέχρι και τα γραπτά των υποψηφίων των Πανελλαδικών αλλά ακόμα και των φοιτητών.

     Θα ήθελα να επισημάνω το γεγονός, που το θεωρώ και απαράδεκτο , ότι η νεοελληνική γλώσσα στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο διδάσκεται μόνο δύο ώρες την εβδομάδα ενώ η αρχαία ελληνική περισσότερο. Στην Α΄Λυκείου μάλιστα τα αρχαία ελληνικά διδάσκονταν έξι ώρες(δεν ξέρω αν άλλαξε κάτι τώρα). Νεοελληνική γλώσσα είναι το μάθημα της Έκθεσης - Έκφρασης. Δεν συμπεριλαμβάνω σε αυτό τη Νεοελληνική Λογοτεχνία που είναι άλλες δύο ώρες τη βδομάδα. Τι να πρωτοδιδάξει ένας φιλόλογος με δύο ώρες την εβδομάδα; Πόσες ασκήσεις να προλάβει να κάνει και πόσες περιλήψεις και εκθέσεις να γράψουν οι μαθητές; Δυστυχώς ελάχιστες. Η νεοελληνική γλώσσα ακριβώς επειδή η γνώση της προϋποθέτει πολλή άσκηση θα έπρεπε να διδάσκεται τουλάχιστον τις διπλάσιες ώρες για να μην πω και περισσότερες. Διότι οι ασκήσεις επιβάλλεται να γίνονται στην τάξη , όπως και οι διορθώσεις. Αν δεν δείξει ο φιλόλογος στο μαθητή πώς πρέπει να γράψει, πού έκανε το λάθος και πώς πρέπει να μάθει να διαβάζει οποιοδήποτε κείμενο, πώς έχουμε την απαίτηση να μάθουν να γράφουν και να κατανοούν σωστά τα ελληνικά; Επιμένω στην άσκηση στην τάξη, διότι οι ασκήσεις στο σπίτι δεν ωφελούν και δεν βοηθούν τον καθηγητή να εκτιμήσει σωστά την πορεία του μαθητή. Ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας. Όλοι γνωρίζουμε ότι οι ασκήσεις στο σπίτι δεν γίνονται από τους μαθητές . Μαμάδες, φροντιστές, ιδιαιτεράδες όλοι επί ποδός. Γι΄αυτό και εγώ δεν βάζω ασκήσεις στο σπίτι. Προτιμώ να μείνω λίγο παραπίσω στην ύλη και να κάνουμε τις ασκήσεις στην τάξη για να μπορώ να έχω ιδίαν αντίληψη για τις ικανότητες και τις δυνατότητες κάθε μαθητή. Να αξιολογώ την προσωπική δουλειά του μαθητή και όχι αυτών που βρίσκονται από πίσω του.

       Από την άλλη έχει αποδειχθεί ότι οι πολλές ώρες των αρχαίων ελληνικών δεν βοηθούν. Ούτε καν τους μαθητές της Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Τι σημαίνει ουσιαστική γνώση της αρχαίας ελληνικής ώστε να βοηθήσει στην παραπέρα άσκηση της γλωσσικής και εκφραστικής ικανότητας; Πρώτα πρώτα τη δυνατότητα να κατανοούν οι μαθητές στοιχειωδώς ένα κείμενο. Αυτό μπορεί να είναι ένα απλό κείμενο μιας οποιασδήποτε περιόδου της ελληνικής γλώσσας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μπορεί να γίνει αυτό; Μπορεί ένας μεγάλος αριθμός μαθητών να διαβάσει και να κατανοήσει τον Παπαδιαμάντη, το Βιζυηνό ή κάποιον άλλον σύγχρονο ή παλιότερο; Η ταπεινή μου γνώμη είναι όχι. 

Τι σημαίνει λοιπόν διδασκαλία της  αρχαίας ελληνικής γλώσσας; Να μαθαίνουν παπαγαλία τη γραμματική και να κάνουν χρονικές και εγκλιτικές αντικαταστάσεις, να μαθαίνουν αρχικούς χρόνους και ανώμαλα ρήματα, έτσι ξεκομμένα από το κείμενο; Η γραμματική και το συντακτικό πρέπει να είναι τα μέσα που θα βοηθούν στην προσέγγιση και στην κατανόηση ενός κειμένου, ό,τιδήποτε άλλο είναι στείρο και ανούσιο.

      Πώς καλλιεργείται η κριτική ικανότητα των  μαθητών; Απλά δεν καλλιεργείται. Πού φαίνεται αυτό; Μα οπουδήποτε απαιτείται κρίση και δεν ακολουθεί τους κανόνες της παπαγαλίας. Εκεί φαίνεται το μεγάλο πρόβλημα της γλώσσας. Κρίση απαιτείται στην κατανόηση και επεξεργασία ενός κειμένου, στον εντοπισμό των κύριων σημείων , της βασικής ιδέας, στο γράψιμο της περίληψης , στην ανάπτυξη μια ιδέας, στη διατύπωση προσωπικής άποψης κ.λ.π. 

      Πώς επιτυγχάνεται αυτό; Πάντως όχι με το ξόδεμα ωρών στα φροντιστήρια και τα ιδιαίτερα. Απαιτεί προσωπική εργασία και διάβασμα, πολύ διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων και διαφόρων άλλων κειμένων και συνεργασία με τον φιλόλογο. Ξέρω ότι υπάρχουν πολλές ενστάσεις γι' αυτό το θέμα, αλλά γνώμη μου είναι πως με κάθε τρόπο οι μαθητές πρέπει να αξιοποιούν τον καθηγητή τους πριν οδηγηθούν στο φροντιστήριο. Αλλά εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Πριν καλά καλά ξεκινήσει το σχολείο , οι μαθητές του Λυκείου κυρίως έχουν αρχίσει το φροντιστήριο. Και ακολουθεί φαύλος κύκλος. 

Βοηθάει κάπου όλο αυτό; Τους μαθητές πάντως όχι. Αλλά λίγο πολύ όλοι βολεύονται  και αποδέχονται μία κατάσταση που έχει τεράστιες αρνητικές επιπτώσεις .

     Τέλος, επειδή το θέμα είναι μεγάλο και δεν μπορεί να εξαντληθεί στα πλαίσια μια ανάρτησης, θα σχολιάσω τις αντιδράσεις που εκδηλώνονται κάθε φορά με τα θέματα των Πανελλαδικών εξετάσεων. Παράδειγμα το  κείμενο που δόθηκε χθες στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας. Εύκολο, δύσκολο; Δεν είναι εκεί το ζήτημα το ουσιαστικό. Το πρόβλημα είναι η δυνατότητα της μεγάλης πλειονότητας των μαθητών να κατανοήσουν το κείμενο και να γράψουν περίληψη ή να αναπτύξουν μια ιδέα. Και το ίδιο σκηνικό θα επαναληφθεί και στα επόμενα μαθήματα, τουλάχιστον της θεωρητικής κατεύθυνσης για τα οποία μπορώ να έχω άποψη, γιατί έχω διδάξει τα περισσότερα από αυτά όταν ήμουν στο Λύκειο και έχω υπάρξει βαθμολογήτρια στις Πανελλαδικές πολλές φορές . Το  πρόβλημα είναι τεράστιο  και δυστυχώς δεν φαίνεται λύση στον εκπαιδευτικό ορίζοντα.