Στρατής Τσίρκας, Ένας πεζογράφος του καιρού μας
Είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του, ο Στρατής Τσίρκας δεν είχε πάψει να απασχολεί εν εκτάσει τόσο τους αναγνώστες όσο και τους κριτικούς ή τους ακαδημαϊκούς ερευνητές (τους τελευταίους , μάλιστα , όλο και περισσότερο). Και το κέρδος ενός τέτοιου στοιχήματος είναι, σε κάθε περίπτωση, μεγάλο. Μολονότι ηλικιακά ο Τσίρκας ανήκει στη γενιά του '30, γεννημένος το 1911, τη χρονιά που γεννήθηκε και ο Οδυσσέας Ελύτης, ο ίδιος πέρασε με το έργο του στη συνείδηση των νεότερων ως καθαρά μεταπολεμικός συγγραφέας: ένας συγγραφέας που κατόρθωσε μέσα από τη μείζονα τριλογία του, τις Ακυβέρνητες πολιτείες, να δώσει όχι μόνο το πανόραμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και των απαρχών του ελληνικού Εμφυλίου στη Μέση Ανατολή, αλλά και τα μεγάλα ανθρώπινα πάθη, όπως εκφράζονται, σε διαχρονική κλίμακα, στον έρωτα και στο θάνατο ή στις συγκρούσεις και στις αντιπαραθέσεις για την κατοχή και τη νομή της εξουσίας.
Ο κόσμος του Τσίρκα στις Ακυβέρνητες πολιτείες είναι ο κόσμος ενός τεράστιου ανθρωπολογικού ψηφιδωτού, όπου παίζουν σχεδόν τα πάντα: η πολιτική και η ηθική αντίσταση στο ναζισμό, οι εσωκομματικές διχογνωμίες και ρήξεις της Αριστεράς, οι περιπέτειες των ιδεών και της τέχνης κατά τη διάρκεια μιας έντονα μεταβατικής όσο και εξαιρετικά ολισθηρής εποχής, αλλά και η μεγάλη δύναμη της λαϊκής ψυχής, οι μοιραίες και έκδοτες γυναίκες, οι ταπεινές φιλοδοξίες και τα υψηλά οράματα, ή η ετερογένεια των πολιτισμών και η συνύπαρξη των πιο αντιθετικών διαφορετικοτήτων και ταυτοτήτων. Ένας τέτοιος κόσμος, σχηματισμένος με τα πλέον ζωντανά υλικά, που βρήκαν την έκφρασή τους μέσα από την προχωρημένη πείρα ενός κατά τεκμήριον προικισμένου τεχνίτη, είναι δύσκολο να ξεθωριάσει ακόμη και μετά τα σαράντα χρόνια τα οποία μάς χωρίζουν από την πρώτη δημοσίευση της Λέσχης, του εναρκτηριου τόμου της τριλογίας.
Κι αν στο κέντρο της συζήτησης σε ό,τι αφορά την επικαιρότητα του Τσίρκα παραμένουν , χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, στις ημέρες μας οι Ακυβέρνητες πολιτείες, δεν είναι κακό να θυμόμαστε από καιρό σε καιρό και τις άλλες, εξ ίσου δημιουργικές και γόνιμες πλευρές της λογοτεχνικής του παραγωγής: τη διηγηματογραφία του, εν πρώτοις, στην οποία επιδόθηκε από τα νεανικά του χρόνια και με την οποία ανάστησε ανάγλυφα τους καθημερινούς ανθρώπους της αιγυπτιακής ζωής ( ζωή που γνώρισε από πρώτο χέρι και που φρόντισε να παρακολουθήσει από πολύ κοντά, με τη φροντίδα και το ζήλο του ταγμένου ανατόμου). Και μαζί με τη διηγηματογραφία του θα πρέπει απαραιτήτως να μνημονεύσουμε την κριτική δουλειά του για τον Κ.Π. Καβάφη, η οποία όποιες αντιρρήσεις (εύλογες, οπωσδήποτε) κι αν προκαλεί στα χρόνια μας, υπήρξε πρωτοπόρα για την εποχή της, τόσο ως προς τη μέθοδο όσο και ως προς την ουσία της. Ως προς τη μέθοδο, ο Τσίρκας ήταν ο πρώτος που διάβασε και βιογράφησε τον Καβάφη με μαρξιστικό τρόπο, τοποθετώντας τον στο πλαίσιο του άμεσου κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού του περιβάλλοντος, και υποδεικνύοντας ένα μάλλον αδιάγνωστο ως τότε υπόστρωμα της ποίησης του. Ως προς την ουσία, ο Καβάφης του Τσίρκα δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να ανοίξει επιτέλους η σχετική συζήτηση στο εσωτερικό της Αριστεράς και να ακουστούν οι φωνές που ήδη απαιτούσαν την απόρριψη των καβαφικών στερεοτύπων της σήψης και της παρακμής και το ριζικό αναπροσανατολισμό της οπτικής γωνίας υπό την οποία όφειλε να γίνει, στο πλαίσιο της περιπόθητης ανανέωσης, η προσέγγιση του ποιητικού έργου του Αλεξανδρινού.
Οργανικός διανοούμενος της Αριστεράς, προικισμένος διηγηματογράφος, κριτικός με πολιτική οξύνοια και, πρωτίστως, σπουδαίος μυθιστοριογράφος, ο Τσίρκας μπαίνει στον καινούριο αιώνα με όλες τις προϋποθέσεις για μια εγγυημένη συνέχεια. Κι αν το ζήτημα του Καβάφη έχει σήμερα αποκατασταθεί για όλα τα στρατόπεδα, κι αν η Αριστερά ακολουθεί πλέον μια πορεία που ελάχιστα θυμίζει τον ταραγμένο ιστορικό της βίο, κι αν ακόμη τα διηγήματα του Τσίρκα δείχνουν πια αντανακλάσεις ενός κάπως αποσυρμένου και, ενδεχομένως , αρκετά παλαιού κόσμου, οι Ακυβέρνητες πολιτείες δοκιμάζουν από την αρχή την τύχη τους στις νέες γενιές, ξεκινώντας έναν καινούριο κύκλο ερμηνειών και αναπαραστάσεων, που αποδεικνύουν πως τα βιβλία της τριλογίας βρίσκονται σε μιαν εν προόδω δυναμική, η οποία μετά τον κριτικό σάλο της δεκαετίας του '60 και την καθολική αποδοχή της μεταπολιτευτικής περιόδου μπαίνει στα χρόνια μας στην ωριμότερη φάση της: στη φρόνιμη επαναξιολόγηση και στην καλά αιτιολογημένη όσο και εκ των πραγμάτων απροκάληπτη αναγνώριση.
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 8 Δεκεμβρίου 2000, τεύχος 132
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου