Ο Σικελιανός

     Ο Σικελιανός μέσα στα ελληνικά  γράμματα,παρουσιάζεται σαν ένα από τα μεγαλύτερα αναστήματα, και το έργο του θάναι για πάντα μια δύναμη και μια δόξα του πνευματικού μας πολιτισμού.
      Ο λόγος και η στάση του Σικελιανού τα τελευταία χρόνια της ζωής του επηρέαζαν σημαντικά και τη γενικώτερη κίνηση των ιδεών στον τόπο μας.
     Οι εθνικές δοκιμασίες τον είχαν θέσει στο πλευρό του λαού κ' η ρωμαλέα φωνή του εμψύχωνε τον αγώνα του κατά της φασιστικής επιδρομής.
    Η ποίηση, που έδωσε στη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης , εμπνεόταν από τα πάθη του λαού κ΄είχε εθνεγερτική πνοή. Ο Σικελιανός δεν είναι Εφτανήσιος μόνο γεωγραφικά, από τον τόπο της καταγωγής του, παρά κι' από το πνεύμα του.
    Η πνευματικότητα της ποίησης του Σικελιανού μας παρουσιάζεται σα μια νέα μορφή, που συνεχίζει τη μεγάλη ποίηση της Εφτανήσου.
    Επειδή η Εφτάνησο είχε ξεχωριστή ιστορική τύχη, γι' αυτό και το πνεύμα που μπάζει στην όλη ελληνική πνευματική ζωή το 19ο αιώνα έχει τα δικά του χαρακτηριστικά κι αποτελεί ξεχωριστή ενότητα.
    Μέσα σε αυτή την ενότητα παρατηρούμε, ωστόσο, πλούσιες ποικιλίες, που χαρακτηρίζονται από την ανώτερη αισθητική και διανοητική τους ποιότητα.
    Ο Σικελιανός, που γεννήθηκε στο ίδιο νησί με το Βαλαωρίτη, διατηρεί σε μεγάλο βαθμό μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά της εφτανησιακής ποίησης.
    Ενώ ο Βαλαωρίτης, ένας ρωμαλέος κι ορμητικός ποιητής, απορροφάται από τη γειτονιά της Ρούμελης, τον κυριαρχεί το ρουμελιώτικο πνεύμα και χάνει ολότελα τον εφτανησιακό χαρακτήρα του, ο Σικελιανός, αντίθετα, βλέπει με την ίδια διεισδυτική ματιά του Σολωμού τον εσωτερικό δυναμισμό της ζωής και συνδυάζει την πνευματικότητα με την αρρενωπή δύναμη και τους βαρυούς τόνους του ρουμελιώτικου τραγουδιού.
     Με  τα γνωρίσματα αυτά η ποίηση του Σικελιανού κι' ιδιαίτερα με κάποιες εικόνες που εκφράζουν καταστάσεις της ψυχής φέρνει στο νου εδώ κ' εκεί εκφράσεις του Σολωμού.
    Η ποίηση του Σικελιανού παρουσιάζεται σα μια νέα ποιητική σύνθεση, όπου οι εφτανησιακοί τόνοι ενώνονται σε μια αρμονική συμφωνία μ' όλη την ελληνική ποίηση, παλιά και νέα.
    Ο Σικελιανός, που παρουσιάζεται σαν ο τελευταίος μεγάλος Εφτανήσιος ποιητής κ' είναι ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες ποιητές, ήταν κ' ένας από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους ποιητές του καιρού του.
    Όμως, αν θέλει κανείς να κατατάξει την ποίηση του Σικελιανού, σα μορφή και σαν περιεχόμενο, στα ενδιαφέροντά της, στα αισθήματά  και στο θυμικό της, θα τοποθετήσει το μεγαλύτερο μέρος της μέσα στον κύκλο της ποιητικής ατμόσφαιρας του 19ου αιώνα.
    Ο Σικελιανός προίκισε την ελληνική ποίηση με νέους τόνους και της έδωσε νέα λάμψη. Είναι ο περισσότερο λυρικός απ' όλους τους Έλληνες ποιητές.
    Προικισμένος με σπάνια αισθησιακή ευφορία αποκαλύπτει στα μάτια μας έναν κόσμο παρθένο, που κινιέται μέσα σ' έναν πανθεϊστικό αγαλλόμενο δυναμισμό. Καμιά θλίψη και καμιά συντριβή δεν αγγίζει αυτή την ποίηση μέσα στη γελαστή μακαριότητά της. 
    Είναι μια ποίηση άλυπη, στο μεγαλύτερο μέρος της. Στην αδιάκοπη εσωτερική ευφροσύνη του, απαντά η ευφροσύνη του εξωτερικού κόσμου. Στο ποιητικό του όραμα η ζωή παρουσιάζεται στην αέναη κίνησή της και σαν ένας οικουμενικός λυρικός διάλογος ανάμεσα στα όντα.
    Συχνά από τα βάθη της σκέψης του κι από την αίσθησή του της ζωής ξεπροβάλλει ένας μυστικόπαθος ζωισμός.
     Παλιά θρησκευτικά σύμβολα κ' έννοιες αναδύονται από τα βάθη της σκέψης του για να βοηθήσουν στην έκφραση αυτού του ζωισμού.
    Αυτό είναι το ουτοπικό μέρος της ποίησής του, που τον μετατοπίζει χρονικά στα παλιά και στα περασμένα.
    Μα ό,τι μας ενδιαφέρει στην ποίηση του Σικελιανού δεν είναι η φιλοσοφία, η μυστικοπάθεια και τα σύμβολα της, παρά οι ανάγλυφες εικόνες της ζωής, που μας δίνει μ' εξαιρετική πλαστική δύναμη[...]

   [...]  Ο Σικελιανός  έζησε πολλά χρόνια στους Δελφούς και μ' αυτούς συνδέεται ένα σημαντικό μέρος από την πνευματική δράση του. Στους Δελφούς ο Σικελιανός καταπιάστηκε να ξαναζωντανέψει τις γιορτές, που γίνονταν εκεί από τους Πανέλληνες πριν από χιλιάδες χρόνια.
        Με την οραματική ποιητική θέρμη του έκαμε να ξυπνήσουν μέσα στο ιερό αυτό τοπίο οι παλιοί αντίλαλοι, να ξανακουστούν οι φωνές από το αρχαίο πνεύμα.
        Ξανάφερε στη ζωή τους ιερούς χορούς κ' οι βράχοι αντιλάλησαν από τους σεβάσμιους τόνους της αρχαίας τραγωδίας.
      Στους Δελφούς ο Σικελιανός παρουσιάζεται σαν ένα Πανέλληνας, που θέλει να ενώσει όλη την πνευματική ελληνική ιστορία. Μα οι φιλοδοξίες του για τους Δελφούς δεν περιορίζονταν μόνο σ' αυτό το σκοπό. Ονειροπόλησε να κάμει πάλι τους Δελφούς το κέντρο του κόσμου και ν' αναδείξει πάλι τον τόπο σαν τον ομφαλό της γης, όπως τον θεωρούσαν κ' οι αρχαίοι.
     Είναι κι αυτό ένα από τα χαρακτηριστικά πνευματικά γνωρίσματα του Σικελιανού, μια από τις αδυναμίες του που τον έθεταν πολλές φορές έξω τόπου και χρόνου.
     H ενότητα του ελληνικού κόσμου τού παρουσιαζόταν αδιάσπαστη μέσα στην ιστορία. Και με το πέιραμα των Δελφών θέλησε ν' αναστήσει το ελληνικό πνεύμα στον καθολικό χαρακτήρα του και να ενώσει κάτω από τα ελληνικά πνευματικά εμβλήματα όλους τους λαούς του κόσμου.
     Το Σικελιανό πολλές φορές τον είχε κυριέψει η ουτοπική ιδέα, να στηρίξει την ανόρθωση του σύγχρονου ελληνισμού απάνω στο βάθρο των αρχαίων αξιών[...]

    [...] Στο Σικελιανό παρουσιάζεται μια βαθιά αλλαγή μέσα στα τραγικά χρόνια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου.
        Μέσα στη μεγάλη εθνική αναστάτωση από τη φασιστική εισβολή και την κατοχή, μέσα στις δραματικές μέρες που ζει τότε ο ελληνικός λαός και μέσα στον επικό ξεσηκωμό του, η σκέψη του Σικελιανού κ' η αίσθηση του κόσμου αλλάζουν ριζικά μέσα του.
      Μα οι νέοι προσανατολισμοί προς σύγχρονες και πιο ζωτικές καταστάσεις παρουσιάζονται στην ποίηση του Σικελιανού από το μεσοπόλεμο ακόμα, πριν από τη δεύτερη πολεμική αναστάτωση της ανθρωπότητας.
     Κάμποσα χρόνια πρωτύτερα άρχισε να καταλαβαίνει πως άλλαξε ουσιαστικά ο αέρας που ως τότε ανάπνεε, πως η ποίησή του κρατούσε από έναν κόσμο που έσβηνε και πως νέα πάθη, νέες ιδέες και νέοι προσανατολισμοί κι ανακατατάξεις γίνονταν στις νέες γενιές, που  έμπαιναν στη ζωή.
    Ξαφνικά κατάλαβε πως είχε αργοπορήσει σε χώρους που άρχισαν να ερημώνονται γύρα του και πως είχε αρχίσει να γίνεται ολοένα και περισσότερο ξένος από τον περίγυρό του.
     Ήταν από τους πρώτους Έλληνες ποιητές και διανοούμενους, που είχαν συγκινηθεί από τη γιγάντια ρωσική επανάσταση κι από την καθολική σημασία της, μα μόνο τώρα, κοντά στα γεράματα του, άρχισε να νοιώθει την πραγματική της έννοια, την ανυπολόγιστη διαμορφωτική της δύναμη και τους βαθυούς και γρήγορους μετασχηματισμούς που έφερνε στον κόσμο και στις συνειδήσεις των λαών.
     Σ' αυτό συντέλεσαν και γενικοί ιστορικο - κοινωνικοί και ειδικοί ατομικοί λόγοι. Από το συμβολισμό της τραγωδίας του " Σίβυλλα" γίνεται φανερό πως ο φασισμός τον ανησυχούσε και τον εξόργιζε, από την άλλη μεριά είχε αρχίσει και γι' αυτόν μια ζωή δύσκολη, με οικονομικές στεναχώριες και με το αίσθημα της αβεβαιότητας σε μια εποχή που η υγεία του άρχισε να κλονίζεται σοβαρά.
     Ο Σικελιανός είχε ζήσει μεγάλο μέρος της ζωής του έξω από τα σημαντικά αστικά κέντρα, μέσα στο λαό της επαρχίας  και στους χωριάτες. Είχε εγκάρδιες σχέσεις με τους ανθρώπους της υπαίθρου κι όλοι οι ξωτάρηδες τον αγαπούσαν και τον τιμούσαν.
    Αλλά έβλεπε αυτό το λαό περισσότερο σα μια πνευματική εικόνα της γνήσιας Ελλάδας, σα φορέα μιας πολυδύναμης παράδοσης, κάτοχο μιας χθόνιας σοφίας παλιών μύθων και θρύλων, θεματοφύλακα των ζωντανών εθνικών αξιών και του γλωσσικού πλούτου, τον πλησίαζε σαν ένα σχολείο με τα πιο ζωντανά και χρήσιμα στοιχεία για την πνευματική ζωή και για την ποίησή του και σα μια βιολογική δύναμη, που έκλεινε μέσα της τα περασμένα, τα τωρινά και τα μελλούμενα.
     Δεν τον έβλεπε στην καθημερινή πραγματικότητά του, στην εγκατάλειψή του, στο μόχθο και τη στέρησή του, στα βάσαν και τους πόνους του.
      Τον είχε εξιδανικέψει κι αποπνευματώσει.
      Ξαφνικά μπήκε στο νόημα της πραγματικής ζωής αυτού του λαού. Και σύμφωνα με το σύστημα της δικής του σκέψης, που γενίκευε τις παραστάσεις  του σε σύμβολα με περιληπτικά νοήματα, σχημάτισε μια νέα εικόνα του λαού.
      Ήταν ο λαός ο καταδυναστευόμενος, ο αλυσοδεμένος κάτω από πανάρχαιες δουλείες , ήταν ο λαός " ο πάσχων", " ο εσταυρωμένος",  " ο αιώνιος πόνος". Κι αυτό ήταν όλοι οι λαοί.
     Τότε άρχισε να αλλάζει προσανατολισμό η σκέψη του. Σαν πρώτο έργο του μ' αυτό το νόημα πρέπει να θεωρηθεί το συμβολικό ποίημα με τον τίτλο " Ιερά Οδός".
     Στο ποίημα αυτό, με τον Τσιγγάνο και τις δυο αρκούδες που σέρνει μαζί του, του αποκαλύπτεται
 " του  πόνου το μάκρος κ' η πίκρα της σκλαβιάς" των δουλωμένων ανθρώπων.
      Σε μια τυχαία συνάντησή μας αυτής της εποχής, μάς εξήγησε ο ίδιος τη νέα αντίληψή του και τη στροφή που πήρε ο νους του και που τον έφερνε πιο κοντά στις νέες πραγματικότητες.
      Η μεταστροφή αυτή με το νέο όραμα του κόσμου, του παρουσιάστηκε κατά το 1935, μα ήταν ακόμα συγχυσμένη και τα σύμβολα του αβέβαια κι αρκετά ασυνταίριαστα με τα πράγματα που ήθελε να εκφράσει.
    Μας εξήγησε τότε καθαρά πως έβλεπε τον άνθρωπο του λαού σε μια προαιώνια δουλειά, ήταν " το πανάρχαιο κακό", όπως την ονόμαζε, και παραδεχόταν πως αρχίζει τώρα για όλους τους λαούς μια εποχή απελευθερωτικών αγώνων.
     Ανησυχούσε πως άργησε πολύ να ιδεί αυτή την αλήθεια και καταλάβαινε πως η ποίησή του έπρεπε ν' αλλάξει πνεύμα και σύμβολα. Για το ποίημά του αυτό μιλούσε σα για ένα ορόσημο, ένα τέλος στα παλιά και μια αρχή στα καινούρια του σχέδια.
     Από τότε ακολούθησαν κι άλλα ποιήματα με το ίδιο νόημα , όπως το τραγούδι με τον τίτλο " Στ' Όσιου Λουκά το Μοναστήρι"[...]
   
      [...] Με το φασιστικό πόλεμο και στο διάστημα της κατοχής κ' ύστερα στην απελευθέρωση, γράφει μια σειρά μαχητικά και πατριωτικά ποιήματα, εμπνευσμένα από το πνεύμα της Αντίστασης, που φλόγιζε και ξεσήκωνε το λαό ενάντια στους ξένους δυνάστες του και τους συνεργάτες τους.
     

 Σελίδα από τη χειρόγραφη έκδοση των " Ακριτικών" του Άγγελου Σικελιανού

( Επιθεώρηση Τέχνης , Αφιέρωμα στην Αντίσταση, Μάρτιος - Απρίλιος 1962)

Το ποίημα " Στυγός Όρκος" απευθύνεται στους νεκρούς των πολέμων και των λαϊκών αγώνων, που έπεσαν " για τα προπλάσματα μιας νέας ζωής, που θάρθει μες το φως της θυσίας τους", όπως λέει ο ποιητής.
       Τη νύχτα και το θάνατο της κατοχής και μαζί το πνεύμα της εκδίκησης κατά του εχθρού θέλουν  ν' αποδώσουν και τα ποιήματα " Άγραφο" και Διόνυσος επί λίκνω", ενώ το ποίημα " Σόλωνος Απόλογος" εκφράζει το πνεύμα της αντίστασης κατά των κατακτητών κ' είναι προτροπή ξεσηκωμού για το ξελεφτέρωμα της πατρίδας.
      Θριαμβευτικό και γεμάτο αισοδοξία για το γρήγορο ξελέφτέρωμα της χώρας είναι και το ποίημα " Ανάσταση". Το ποίημα με τον τίτλο " Το Μήνυμά της " είναι προτροπή του ποιητή, που παρουσιάζεται σα θέληση της πατρίδας να σταματήσει η αμάχη ανάμεσα στους Έλληνες.
     Και τα ποιήματα " Ελευθερία του 1944" , " 25 Μαρτίου 1821 και 25 Μαρτίου 1946", " Ελεύθερα Δωδεκάνησα", " Η Αντίσταση", " Πανανθρώπινο εμβατήριο" εμπνέονται από το ίδιο πατριωτικό πνεύμα και το πνεύμα της αντίστασης του λαού κατά των εχθρών του.
       Ο Σικελιανός μπήκε από τους πρώτους στις οργανώσεις της εθνικής ανίστασης και πήρε ενεργό μέρος αμέσως από την αρχή.
     Στις αρχές του 1942 άρχισε να εκδίδει με μια ομάδα φίλων του λογίων το παράνομο φύλλο με τον τίτλο " Ελευθερία"[...]

      [...] Σα μια δοκιμασία κοντά στις άλλες ήρθε σ' αυτά τα μαύρα χρόνια κι ο θάνατος του μεγάλου μας ποιητή Κωστή Παλαμά. Το ποίημα που έγραψε για το θάνατό του ο Σικελιανός το απάγγειλε με τη βροντερή φωνή του απάνω από τον τάφο του.
         Ήταν ένας συγκλονιστικός παιάνας και μια επίκληση στις ιερές εθνικές δυνάμεις να παρασταθούν στον τάφο ενός μεγάλου τέκνου της Ελλάδας κ' ενός πνευματικού ήρωα, που ήταν τώρα για το δοκιμαζόμενο έθνος το σύμβολό του[...]
     [...] Όλη η ποίησή του στρέφεται τώρα προς τις εθνικές περιπέτειες και στον αγωνιζόμενο λαό.
           Κοντά στα ποιήματα της αντίστασης, που έγραψε αυτή την εποχή και που θα τα θυμούνται και σε κάθε περίσταση θα τα μνημονεύουν οι μελλούμενες γενιές, θα μείνει σαν κτήμα του λαού κ' η αισιόδοξη  και γι' αυτό πρωτότυπη στην ιδέα της τραγωδία του Σικελιανού " Ο Διγενής", όπου  πίσω από τη μεσαιωνική μάσκα του ήρωα νοιώθει κανείς την φλογερή παρουσία του λαού μέσα στους απελευθερωτικούς αγώνες[...]

    [...] Ο Σικελιανός στα τελευταία χρόνια της ζωής του μπαίνει αποφασιστικά στην ιστορική κίνηση που πάει ν' αλλάξει τον κόσμο.
         Τα έργα του της εποχής αυτής θα μείνουν μνημεία για την αναγεννητική δύναμη που κρύβεται στα βάθη ενός προικισμένου ποιητή, μια δύναμη που όσο κι αν αργήσει πάντα θα φανερωθεί στο τέλος.( αποσπάσματα από διάλεξη του Μάρκου Αυγέρη)

 


Μάρκου Αυγέρη, Σικελιανός( κριτική μελέτη), Θεμέλιο, Αθήνα 1966, 2η έκδοση