Φιλελληνισμός του 1821, ένας ξενόφερτος μύθος

Οι ευρωπαϊκές απολυταρχίες καταδίκασαν την ελληνική Επανάσταση και συντάχθηκαν με τους Τούρκους. Οι λαοί όμως αναγάλλιασαν. Ήταν μια αστραπή στο βαθύ σκοτάδι του δεσποτισμού. Μήνυμα ελπίδας για τη δική τους μοίρα. Ξύπνησαν όλα τα ιδεώδη που η Ιερά Συμμαχία είχε καταπνίξει στο συνέδριο της Βιέννης.

Το ρεύμα του νεοκλασσικισμού έφερε στο προσκήνιο την αρχαία Ελλάδα , ο ρομαντισμός ερέθισε τη φαντασία για γενναίες πράξεις. Με μιας η ελληνική Επανάσταση έγινε για τους ευρωπαϊκούς λαούς σύμβολο ελευθερίας και αγώνα εναντίον των καταπιεστών. Οι κυβερνήσεις ήταν τουρκόφιλες, η Κοινή Γνώμη φιλελληνική. Η ελληνική Επανάσταση αναζωπύρωσε τον ευρωπαϊκό φιλευθερισμό. Έκφραση αυτού του φιλελεύθερου πνεύματος υπήρξε το λεγόμενο φιλελληνικό κίνημα.

Ο φιλελληνισμός αποτελούσε πολιτική πράξη, εκδήλωση διαμαρτυρίας των λαών για τα δικά τους τα δεινά, έμμεση πολιτική πράξη κατά της απολυταρχίας. Συγκινούν τους ευρωπαϊκούς λαούς οι ελληνικές νίκες. Ο ενθουσιασμός ωστόσο αφορά όχι τους ίδιους τους Έλληνες αλλά την επανάσταση εναντίον του Οθωμανού τυράννου. Και συνειρμικά έχουν στο νου τούς δικούς τους δυνάστες. Η ελληνική Επανάσταση θεωρήθηκε στη Δύση ως αναμέτρηση του ευρωπαϊκού σφρίγους με τον ασιατικό εκφυλισμό, τη διαφθορά και την απανθρωπία. Μερικές φορές ξυπνούσε και η χριστιανική αλληλεγγύη - το πνεύμα των σταυροφοριών - παρά τις παραδοσιακές αντιθέσεις που καλλιεργούσε στους λαούς η δυτική εκκλησιαστική εξουσία κατά της ελληνικής "σχισματικής" Ανατολής.

Γενικά η μεγάλη πλειοψηφία των ευρωπαϊκών λαϊκών μαζών στάθηκε ομόφωνα στο πλευρό του μαχόμενου ελληνισμού. Η ελληνική Επανάσταση δεν ήταν μια πτυχή του Ανατολικού Ζητήματος που απασχολούσε μόνο τα ανακτοβούλια και τους διπλωμάτες. Άγγιξε συναισθηματικά ευρύτερα στρώματα, έγινε σύμβολο και οραματισμός.

Παρά την εγρήγορση των αυταρχικών κυβερνήσεων και τη λογοκρισία του Τύπου η είδηση για την Επανάσταση έφτασε στα πέρατα της ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι αντιδράσεις ήταν ενθουσιώδεις ιδιαίτερα σε χώρες με παράδοση στη μελέτη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Και πρώτα - πρώτα στον κύκλο των διανοουμένων, στα πανεπιστήμια και στην από φυσικού της ανήσυχη νεολαία. Η επανάσταση των Ελλλήνων προκαλεί αυθόρμητες αναγωγές στους αρχαίους προγόνους τους.

Δεν πρόκειται όμως για φιλελληνισμό. Είναι αφορμή για αφύπνιση εγγενών φιλελεύθερων ιδεολογημάτων που ενισχύονται από ιστορικούς συνειρμούς. Έρχονται στη μνήμη αυτόματα η αρχαία Ελλάδα και τα κλέη της , ο Μαραθώνας και η Σαλαμίνα προκαλώντας συναισθηματικές φρικιάσεις. Σύντομα η συγκίνηση μεταδίδεται σε όλες τις τάξεις. Η ελληνική Επανάσταση γίνεται θέμα της ημέρας και για τους απλούς ανθρώπους. Οι χωρικοί που πήγαιναν στο εβδομαδιαίο παζάρι ρωτούσαν για νεότερα από τ' Ανάπλι και την Τριπολιτσά.

Καθρέφτης των απηχήσεων του ελληνικού ξεσηκωμού στην Ευρώπη ήταν ο Τύπος. Στις χώρες με χαλαρή λογοκρισία, όπως στην Αγγλία και τη Γαλλία, γράφονται φλογερά φιλελληνικά άρθρα και σχόλια που πλαισιώνουν την πλούσια καθημερινή ειδησεογραφία από τα πεδία των μαχών. Ακολουθεί πραγματικός καταιγισμός προκηρύξεων και φυλλαδίων. Γράφονται και χιλιάδες ποιήματα. Όλοι κυριεύονται από επαναστατικό οίστρο και πολλοί εκφράζονται με στίχους. Ακόμα και εκείνοι που δεν είχαν γράψει ποτέ στη ζωή τους ένα ποίημα. Κυκλοφορούν και βιβλία με φιλελληνική ποίηση[...]

[...] Το " φιλελληνικό κίνημα" ήταν ένα παρακλάδι του ρομαντισμού( πυρήνας του φιλελληνισμού είναι η αρχαιολατρεία, η στροφή προς το αρχαίο ελληνικό πνεύμα) , η ριζοσπαστική του πλευρά που απέρριπτε την αστική εκβιομηχάνιση, τον ρασιοναλισμό και τη Γαλλική Επανάσταση και περιλάμβανε στους κόλπους του φιλελεύθερους διανοούμενους, πολιτικούς και κοινωνικούς επαναστάτες, χριστιανούς ανθρωπιστές, σκεπτικιστές και άθεους. Η συμπαράσταση στην ελληνική Επανάσταση θα εκδηλωθεί αρχικά με το λόγο , ύστερα με οργάνωση εράνων - σε φιλανθρωπικές εορτές, συναυλίες, εκθέσεις κ.α - και τελικά με την αποστολή εθελοντών. Στην πραγματικότητα αυτό το κίνημα αποτελούσε μια καθαρά ευρωπαϊκή υπόθεση, μια εσωτερική πολιτικοκοινωνική ζύμωση χωρίς οργανική  σύνδεση με τον ελληνικό ξεσηκωμό και χωρίς ευεργετικές συνέπειες στον Αγώνα. Οι ενθουσιασμοί θα εξατμισθούν γρήγορα και τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν δεν θα φτάσουν στον προορισμό τους[...]

[...] Δεν ήταν, άλλωστε, μεγάλος ο αριθμός των εθελοντών. Στα εφτά χρόνια του Αγώνα έφτασαν στην Ελλάδα σε ομάδες ή μεμονωμένοι περίπου 1200. Γύρω στους 300 έχασαν τη ζωή τους - οι περισσότεροι από επιδημίες και σε μονομαχίες. Οι Έλληνες  τους θρήνησαν και από φυσική παρόρμηση και γιατί ξεψύχησαν σε ξένη γη. Ήταν πάντοτε ευσυγκίνητοι και ανεκτικοί, απληροφόρητοι και καταδημαγωγημένοι, απονήρευτοι και αδαείς και κυρίως με σύμπλεγμα μειονεξίας. Η θλιβερή αλήθεια είναι ότι σε ελάχιστους από τους λεγόμενους φιλέλληνες οφείλουν ευγνωμοσύνη.

Η πλούσια και θορυβώδης φιλολογία γύρω από αυτή τη μορφή συμμετοχής στον απελευθερωτικό αγώνα πρέπει να αποδοθεί σε αλλότριες αξιολογήσεις και κυρίως στις ανεξέλεγκτες και μάλιστα πρόθυμες ελληνικές παραδοχές. Ξένες χώρες φρόντιζαν να καταρτίσουν και να επιδείξουν καταλόγους γενναίων φιλελλήνων και να εξαργυρώσουν πολιτικά και ηθικά την "προσφορά " τους. Και οι έλληνες τους προσυπέγραφαν και τους επικύρωναν ασυλλόγιστα για να υπογραμμίσουν την ακτινοβολία του αγώνα και τη διεθνή συμπαράσταση . Η αλήθεια γι΄αυτούς τους " φιλέλληνες " είναι ότι ποτέ τόσο λίγοι δεν έβλαψαν τόσο πολύ την Ελλάδα.

Υπάρχει μια μυθολογία γύρω από το φιλελληνισμό και τους φιλέλληνες που καλλιεργήθηκε στα δύσκολα χρόνια του ξεσηκωμού, μέσα στη σύγχυση , την άγνοια και την ανάγκη. Η ελληνική ιστοριογραφία αντλεί συχνά το υλικό της από ξένες πηγές που εξυπηρετούν εθνικές και πολιτικές σκοπιμότητες. Οι Άγγλοι λ.χ υπαγορεύουν τις απόψεις τους για τον Byron, τον Canning, τον Κόχραν , τον Τσωρτς, οι Γάλλοι τη δική τους για τον Σατωβριάνδο, οι Ρώσοι για τον Πούσκιν, οι Γερμανοί για τη Λεγεώνα τους. Και όλοι μαζί δοξάζουν τον φιλελληνισμό και τη συμβολή του στην ελληνική Επανάσταση. Αυτές οι αυθαίρετες αξιολογήσεις χρησιμοποιούνται συχνά στις διακρατικές σχέσεις όχι μόνο ως διπλωματικά καρυκεύματα αλλά και ως ανεξόφλητο ελληνικό χρέος απαιτητό. Έτσι ο φιλελληνισμός και οι φιλέλληνες πέρασαν στην κατηγορία των ιερών παρακαταθηκών του έθνους και θεωρείται βέβηλος ο κάλαμος που θα αποτολμήσει την αμφισβήτησή τους. [...]

[...] Φορτισμένος ο φιλελληνισμός από τις αρχαίες μνήμες, ταυτισμένος με την "ελληνολατρεία", εμφανίστηκε ως ιδεολογικό κίνημα, σωτήριο για την υπόθεση της ελληνικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Δεν είχε , ωστόσο, καμιά ουσιαστική επίπτωση στον Αγώνα. Ήταν διαβρωμένο κίνημα και διάτρητο γιατί υπήρξε καθοδηγημένο και παγιδευμένο από ξένα κέντρα εξουσιών.

Φιλελληνισμός δεν είναι η νοσταλγική αναπόληση του αρχαίου κόσμου, ο ενστερνισμός των αξιών της κλασσικής εποχής, που άλλωστε ανήκουν σε όλα τα έθνη, στην ανθρωπότητα συλλήβδην, αλλά το ενδιαφέρον για τους υπαρκτούς Έλληνες, η συμπαράσταση σε ένα σύγχρονο λαό που έχει συνείδηση του προγονικού πολιτισμού και μάχεται για οικουμενικά ιδεώδη: για την ελευθερία, τη δημοκρατία και την αξιοπρέπεια του ατόμου...

Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξενοκρατία, Μισελληνισμός και Υποτέλεια, Αθήνα 1990, 2η έκδοση