" Άκου το γέλιο της χτισμένης στα πέρατα της οικουμένης...(3)

 Ο σχεδιασμός και το κτίσιμο ενός γεφυριού ήταν πολύ δύσκολη υπόθεση. Ο πρωτομάστορας και οι μάστοροι έρχονταν αντιμέτωποι με τα στοιχεία της φύσης. Δεν ήταν εύκολο να δαμάσουν ούτε τη φύση ούτε τα ποτάμια. Πολλές φορές οι δεισιδαιμονίες και ο φόβος που προκαλούσαν έμπαιναν εμπόδιο στα έργα των ανθρώπων.
Ας μην ξεχνάμε ότι από τα αρχαία χρόνια τα ποτάμια είχαν προσωποποιηθεί και οι άνθρωποι δεν επιθυμούσαν τη σύγκρουση μαζί τους, γι' αυτό προσπαθούσαν να τα εξευμενίζουν για να μπορούν να τα διαβούν χωρίς απώλειες. Όταν λοιπόν έπρεπε να γεφυρώσουν τις όχθες των ποταμών , πάντα είχαν το φόβο της εκδίκησης και της τιμωρίας. Πίστευαν ότι τα γεφύρια φυλακίζουν το ελεύθερο πνεύμα των νερών και κάποια στιγμή αυτά αντιστεκόμενα θα τιμωρούσαν τους κτίστες τους.
 Κάθε φορά που ένα γεφύρι γκρεμιζόταν κάτω από τα ορμητικά νερά του ποταμού , οι κτίστες έβλεπαν την τιμωρία τους επειδή με το χτίσιμο προσπαθούσαν να ελέγξουν την δύναμη του. Οι κόποι τους πήγαιναν χαμένοι. Η σκληρή δουλειά δεν έφερνε αποτελέσματα . Δεν μπορούσαν όμως πάντα να βρουν και την πραγματική αιτία των γκρεμισμένων γεφυριών. Οι γνώσεις ήταν πρακτικές και το αποτέλεσμα εξαρτιόταν από την ευφυία του Πρωτομάστορα. Όπου δεν μπορούσαν να δώσουν εξήγηση και επηρεασμένοι από το φόβο που τους προκαλούσε η επέμβαση στη φύση , έπλεξαν μύθους που στηρίζονταν σε πανάρχαιες δοξασίες , ότι για να στεριώσει ένα γεφύρι έπρεπε να γίνει θυσία.
Ο Νικόλαος Πολίτης, πατέρας της Λαογραφίας. είχε γράψει : " ...προς στερέωσιν και προφύλαξιν από οιουδήποτε κινδύνου παντός κτίσματος απαιτείται να προσηλωθή εις αυτό  ζώον , κατορυττόμενον εις τα θεμέλια ή εντειχιζόμενον` όσον δε ευγενέστερον είναι το ζώον, τόσον μεγαλυτέραν θεωρείται ότι έχει δύναμιν προς προστασίαν του κτίσματος..."
Πολλές φορές όμως τη θέση του ζώου την παίρνει ένας άνθρωπος και τότε έχουμε ανθρωποθυσία.

Η ανθρωποθυσία που γίνεται με το χτίσιμο στα θεμέλια του γεφυριού ή σε μια κολόνα του ονομάζεται " στοίχειωμα" . Το εντοιχισμένο θύμα γινόταν το " στοιχειό" του κτίσματος και μπορούσε με τις υπερφυσικές δυνάμεις που διέθετε πλέον να  το προστατεύει αποτρέποντας κάθε κίνδυνο.

Πάνω σε αυτό το θρύλο δημιουργήθηκε το δημοτικό τραγούδι " Του γιοφυριού της Άρτας"

             «Ά δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει.
             και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη,
        παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα,
              πόρχεται αργά τ’ αποταχύ, και πάρωρα το γιόμα».

Έχει ιδιαίτερη σημασία το θύμα να είναι η γυναίκα του Πρωτομάστορα γιατί αυτός πρώτος προσπάθησε να νικήσει τις δυνάμεις της φύσης, να αγνοήσει τους φυσικούς νόμους. Επομένως αυτός πρέπει να τιμωρηθεί , να πονέσει θυσιάζοντας ό,τι πιο αγαπημένο είχε. Η απόφαση του Πρωτομάστορα έρχεται μετά από εσωτερική σύγκρουση: ποια πράξη ήταν πιο ωφέλιμη; να σώσει τη γυναίκα του ή το γεφύρι. Η γυναίκα του εκπροσωπεί τον ίδιο, το άτομο του, την προσωπική του ευτυχία. Το γεφύρι εκπροσωπεί τους άλλους , το κοινωνικό σύνολο, το κοινωνικό συμφέρον. Θυσιάζει λοιπόν το ατομικό στο κοινωνικό. Τα μεγάλα έργα , οι μεγάλες πράξεις που ωφελούν τον άνθρωπο απαιτούν θυσίες. Και ο Πρωτομάστορας θυσίασε την αγάπη του.

 

Κατά τον ίδιο τρόπο χτίζονταν όλα τα γεφύρια

 «Αλίμονο  στη μοίρα μας, κρίμα στο ριζικό μας!
Τρεις αδερφάδες ήμαστε, κ’ οι τρεις κακογραμμέναις,
η μιά χτισε το Δούναβη, κ’ η άλλη τον Αφράτη
κ’ εγώ η πιλιό στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι.

[Οι στίχοι αυτοί εκτός του στοιχειώματος των δύο άλλων αδελφών δείχνουν και την εξάπλωση , τη δράση των μπουλουκιών στη Δύση και στην Ανατολή.

Το τραγούδι " Του γιοφυριού της Άρτας" έχει πολλές παραλλαγές:

 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παραλλαγή από τη Μάνη  που κατατάσσει το τραγούδι στα μοιρολόγια

 "Η μανιάτικη εκδοχή, προσαρμοσμένη στις ανάγκες της περιοχής και εκφράζοντας με τη σειρά της τους ανθρώπους του συγκεκριμένου τόπου, μετατοπίζει το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στον άδικο χαμό της κόρης"

Σαρανταπέντε μάστοροι και εξήντα αποδότες

γιοφύρι εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι

ολημερίς το χτίνανεν, το βράδυ τους εχάλα.

Βγήκε φερμάνι από βασιλιά να διώξει τους μαστόρους.

Πουλάκι διάει κι έκατσε στη μεσιανή κολόνα·

δεν εκιλάηδα σαν πουλί μήτε σα χελιδόνι,

μον’ εκελάηδα ανθρωπινά, ανθρώπινη λαλίτσα:

-Αν δε στοιχειώστε άνθρωπον, γιοφύρι δε θα κτίστε,

μηδέ πτωχός μηδ΄ άνρχοντας,

μόνον του πρωτομάστορα, του Γιώργη τη γυναίκα.

Κι ο Γιώργης όπου τ’ άκουσεν πολύ του κακοφάνη·

-Γεια σου χαρά σου, Λέκω μου. -Καλώς τονε το Γιώργη·

Γιώργη, γιατί ‘ σαι κίτρινος, γιατί ‘ σαι μαραμένος;

-Λούσου, κτενίσου, Λέκω μου, και φόρα τα σκουτιά σου,

γιατί θενά σε χτίσουνε στης Άρτας το ποτάμι!

-Αγάλια-αγάλια, Γιώργη μου,

να λυκοδέσω το παιδί, να το χορτάσω γάλα.

Τρεις αδελφούλες είχα ‘ γω και πήγαν κακοθάνατες·

η μια πνιχτή στη θάλασσα και η άλλη στα Παρίσα

και τρίτη η στερνότερη στης Άρτας το ποτάμι.

και όπως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γεφύρι

και όπως τρέμει τα μαλλάκια μου να τρέμει το ποτάμι.

( Σωκράτης Κουγέας,Τα Τραγούδια του Κάτω Κόσμου, εκδ. Το Ροδακιό, σ.116)

Της Τρίχας το γεφύρι είναι η ποντιακή παραλλαγή

Στα νεότερα χρόνια ο θρύλος της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα ενέπνευσε συγγραφείς και μουσικούς.

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε τον " Πρωτομάστορα"

Ο Γιώργος Θεοτοκάς " Το Γεφύρι της Άρτας"

Ο Μανόλης Καλομοίρης δημιούργησε την όπερα "Πρωτομάστορας" βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Καζαντζάκη

Ο Ισμαήλ Κανταρέ στο μυθιστόρημα του " Το γεφύρι με τις τρεις καμάρες" προσπαθεί να απομυθοποιήσει το θρύλο του στοιχειώματος και να τον εξηγήσει με οικονομικές και ιστορικές αναφορές. Υποστηρίζει ότι για την εξυπηρέτηση οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων μπορεί ο θρύλος να χρησιμοποιηθεί και να καλύψει ένα έγκλημα. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Αλβανία του 14ου αι., παραμονές της οθωμανικής κατάκτησης.

Γράφει: "...Τις ζημιές στο γεφύρι μας δεν τις προξένησαν τα πνεύματα των νερών, όπως ισχυρίζονται μερικοί, αλλά άνθρωποι....Είναι η εταιρεία ' Πορθμεία και Σχεδίες' που προσπαθεί να ρίξει το γεφύρι μας....Είναι ολοφάνερο πως επειδή ενδιαφέρονται να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους δεν μπορούν ποτέ και ούτε θα μπορέσουν να παραδεχτούν ότι χτίζονται γεφύρια. Έριξαν λοιπόν την ιδέα να καταστρέψουν το έργο, πριν ακόμα προχωρήσουν στην εγκληματική πράξη τους. Με τους καλοπληρωμένους ποιητάρηδες διέδωσαν το μύθο ότι τα πνεύματα των νερών δεν ανέχονται το γεφύρι και ότι έπρεπε να γκρεμιστεί... Πρέπει να ξέρετε ...πως δεν είναι τα πνεύματα των νερών που δεν ανέχονται το γεφύρι , αλλά τα άπληστα πνεύματα των διευθυντών της ληστρικής αυτής εταιρείας που λέγεται ' Πορθμεία και Σχεδίες'..."

Και η σκηνή του χτισίματος:

"...Ήταν εκεί, άσπρος σαν μάσκα, μπογιατισμένος με ασβέστη και δε διέκρινες παρά το πρόσωπο, το λαιμό κι ένα μέρος από το στήθος του. Το υπόλοιπο σώμα, τα χέρια, τα πόδια του, χάνονταν μέσα στον τοίχο.

    Δεν μπορούσα να ξεκολλήσω τα μάτια μου από τον χτισμένο. Παντού φαίνονταν ίχνη από νωπό ασβεστοκονίαμα. Είχαν προσθέσει ένα κομμάτι τοίχου, για να κλείσουν μέσα το θύμα( ένα σώμα χτισμένο μέσα στις ίδιες τις κολόνες του γεφυριού αδυνατίζει την αντοχή του, είχε πει ο συλλέκτης θρύλων). Δυο μαδέρια τοποθετημένα κάτω από το νεκρό χρησίμευαν για θεμέλια στο κομμάτι του τοίχου που είχαν προσθέσει.

    Ο στοιχειωμένος έμοιαζε να'χει φυτρώσει μέσα στην πέτρα. Οι ρίζες του, η κοιλιά, τα πόδια, ο κορμός βρίσκονταν μέσα της. Μόνο ένα πολύ μικρό μέρος του σώματός του ξεπρόβαλε....

....τον είχαν σκοτώσει εν ψυχρώ οι ιδιοκτήτες του γεφυριού και στη συνέχεια τον είχαν χτίσει. Το έγκλημα είχε ένα μονάχα κίνητρο: να σπείρει τον τρόμο....

.....Στην άγρια μονομαχία τους οι δύο αντίπαλοι, η εταιρία " Πορθμεία και Σχεδίες" και η εταιρία " Γεφύρια και Δρόμοι" χρησιμοποίησαν το θρύλο μας. Οι πρώτοι είχαν προετοιμάσει μεσ' απ' αυτόν την καταστροφή του γεφυριού. Οι δεύτεροι με το ίδιο μέσον είχαν προετοιμάσει το φόνο....

Δουλεύοντας το θρύλο με τα χέρια τους, χέρια λογιστών, τον άλλαξαν κατά πως ήθελαν αυτοί. Τον απογύμνωσαν από την υπέρτατη αλήθεια του, για να τον βάλουν στην υπηρεσία μιας χονδροειδούς απάτης.

  Κανένας δεν το φαντάστηκε στην αρχή τι μας έφερναν αυτοί οι νεοφερμένοι, άλλοι από τη Δύση κι άλλοι από την Ανατολή"

Και ο επίλογος πάλι από τον Ισμαήλ Κανταρέ, φόρος τιμής σε εκείνους που έκτισαν τον κόσμο με τον ιδρώτα τους και πολλές φορές με το αίμα τους.

 Γράφει κάπου στη μέση του έργου:

"  Ήθελα  ακόμη να του πω ότι οι σταγόνες αίμα του θρύλου στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά ποταμοί ιδρώτα, ότι όμως ο ανθρώπινος ιδρώτας, όπως ξέρουμε, εκφράζει, σε σύγκριση με το αίμα, δουλική κατάσταση, ότι είναι ανώνυμος και ότι συνεπώς κανένας ποτέ δεν έγραψε τραγούδι ή μπαλλάντα προς τιμή του. Ήταν επομένως φυσικό που σ' αυτό το τραγούδι λίγες σταγόνες αίμα αντιπροσωπεύουν ποταμούς ιδρώτα. Είναι αυτονόητο πως κάθε άνθρωπος χύνοντας τον ιδρώτα του θυσιάζει κάτι από τον ίδιο τον εαυτό του..."

Πηγές: 

1. Σπύρου Μαντά, Τα ηπειρώτικα γεφύρια ...για να καλύψουν μιαν ανάγκη προέκτειναν τη φύση...Τεχνικές Εκδόσεις Α.Ε(σελ.47-58)(από εδώ και η παραπομπή στον Νικόλαο Πολίτη)
2. Τα τρία " Γεφύρια της Άρτας" και " Το γεφύρι με τις τρεις καμάρες", Φιλολογική, Απρίλιος-Μάιος- Ιούνιος 2001, τεύχος 75, σελ 70-74
3. Ισμαήλ Κανταρέ, Το γεφύρι με τις τρεις καμάρες, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 1989