Γιάννης Κορδάτος , Η επίδραση του εργατικού κινήματος στη νεοελληνική διανόηση (Ι)

 Πρωτομαγιά σε λίγες μέρες. Οι αναρτήσεις  θα είναι αφιερωμένες σε διάφορες πτυχές του εργατικού κινήματος . Σκέφτηκα να παρουσιάσω αποσπάσματα από βιβλία γνωστά αλλά και από    εκδόσεις πιο σπάνιες.
Ένα από τα γνωστά βιβλία είναι η " Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος" του Γιάννη Κορδάτου.  Στο βιβλίο αυτό υπάρχει  σπάνιο αρχειακό υλικό  και  πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες που συμπληρώνουν τις γνώσεις μας για το εργατικό κίνημα στο ξεκίνημά του.

      ( Εφημερίδα Ο Εργάτης)

Από αυτό το βιβλίο επέλεξα  το τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο:

 " Η επίδραση του εργατικού κινήματος στη νεοελληνική διανόηση"

Γράφει ο Γιάννης Κορδάτος: 

   " Η αδιάκοπη κι επίμονη ...προσπάθεια και πάλη του Έλληνα εργάτη για να ζήσει μιαν ανθρώπινη ζωή, προσπάθεια που βρήκε την έκφραση της στην οργάνωση , στην ενότητα και στους αγώνες, κατανοήθηκε από πολλούς συγκαιριανούς λογοτέχνες και πνευματικά καλλιεργημένους Έλληνες. Ο εργάτης , η ζωή του, ο μόχθος του, ο αγώνας του, τα ιδανικά του, όλ' αυτά αποτελέσανε πλούσιο συνθετικό υλικό τόσο του ποιητικού όσο και του πεζού λόγου πολλών Νεοελλήνων στοχαστών. 

      Έτσι, την πρωτοχρονιά του 1876, στην εφημερίδα Εργάτης της Αθήνας δημοσιεύεται ένα ποίημα, στην υπερκαθαρεύουσα της εποχής, ενός Κ. Ζησίου. Ο στιχουργός αυτός με τους πιο κάτω άτεχνους στίχους του, εκφράζει την αγανάχτησή του για την καταπίεση και την απαθλίωση του εργάτη κι οραματίζεται το ξύπνημά του :

 Ως χθες πλην μέσω πάντων δεν ήλπιζεν εις μόνος,

δεν ήνοιγε τα χείλη εις ασμα χαρμονής`

αλλ' επί της ψυχής του επέβοσκεν ο πόνος,

ωσεί του Προμηθέως ο γυψ ο απηνής.

Ην ούτος ο ε ρ γ ά τ η ς ` έκυπτε χθες και πέραν

κι ειργάζετο ως κτήνος την γην νυχθημερόν,

χωρίς τινος ελπίδος γλαυκήν να ίδ' ημέραν, 

εις της ζωής τους πάγους τον ήλιον φαιδρόν.

Είναι χειμών` βορέας κακός χιόνια ρίπτει,

ο πόντος κρυσταλλούται και θνήσκει η χλωρίς,

εγγύς, πλην αρότρου, επί της γης να κύπτη

λιποψυχούντα - κρύον εργάτην θεωρείς.

Ήλθον μακραί ημέραι του θέρους του πυρίνου,

και δώρον είναι θείον της αύρας η ριπή.

Ο δυστυχής εργάτης πλησίον της καμίνου

ιδρώνει μέλαν αίμα, την σφύραν πλην κρατεί.

Οι άνεμοι ρηγνύουν ιστούς μετά ιστίων

και φέρουσι το πλοίον ως πτίλον νεοσσού.

Ιδέτε` εις εργάτης άμορφος αίμα πτύων

κυλίετ' ως η άμμος του σκοτεινού βυθού.

Άστοργος έρχετ' άρχων, σύρει δια της βίας

υιόν πτωχού εργάτου, βλαστόν ερατεινόν,

ακμάζων ίνα πέση εις μάχας φυλαρχίας ...

και ο εργάτης αίμα δακρύει, φευ! πικρόν.

Έχ' ο εργάτης κόρην ως η αυγή ωραίαν,

είναι καλή θυγάτηρ, γλυκεία αδελφή...

την βλέπει λάγνος άρχων, ω την αθώαν νέαν!

ή άτιμος θα ζήση, ή μάρτυς θα ταφή.

Αλλ' όχι. Ας ελπίζη στο μέλλον ο εργάτης`

ας ναυστολή τους πόντους ο ναύτης φαιδρωπός`

τους βώλακας ας σχίζη άδων ο βοηλάτης,

την κάμινον ας τρέφη δ' άλλος χαρωπός.

Ιδού των βασιλέων οι θρόνοι νυν κλονούνται,

και σφίγγουσι τας χείρας οι αδελφοί λαόι`

οι πόλεμ, η δουλεία νυν καταπολεμούνται...

Ιδού πληροί το σύμπαν ελεύθερος πνοή.

Τους απ' αιώνων άθλους στέφει χλωρά μυρσίνη,

της ισοπολιτείας οι άγιοι θεσμοί`

η Κούβα, η Γαλλία και η Ερζεγοβίνη...

εκάστη υπέρ τούτων ιδού προπολεμεί.

Αν σήμερον δε έτι χειμών μας περιβάλλη,

αν που τυράννων θρόνους υποβαστάζ' η γη,

θαρρώμεν` η ημέρα εγγίζει η μεγάλη,

γελούσα θ' ανατείλη και δι' ημάς αυγή.

( Ο Κ.Ζησίου ήταν ένας νεαρός φιλόλογος τότε και αργότερα δημοσίευσε πολλές αξιόλογες μελέτες με θέματα χριστιανικής αρχαιολογίας)

Ένας  άλλος, ο Πατρινός Βασίλης Δουδούμας( δικηγόρος και λογοτέχνης και για μια περίοδο πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Αδελφότητας Πατρών), που ανακατεύτηκε στην εργατική κίνηση, έγραψε πολλούς στίχους, που απαγγέλλονταν στις εργατικές γιορτές...

Αξίζει να δημοσιεύσουμε εδώ μερικούς στίχους από την ποιητική παραγωγή του, γιατί ο στοχαστής αυτός είναι ξεχασμένος:

 Σηκωθήτε

Αφ' τον ύπνο τιναχτήτε και σκωθήτε στο ποδάρι

           - δεν ακούτε της  τρουμπέταις;

κάμετε τ' αητού το μάτι, του φιδιού τη γληγοράδα

κ' αφ' τα στήθια σας μουγκρίχτε σα μουγκρίζει το λιοντάρι.

Ήρθ' η ώρα` δεν ακούτε; όλοι απάνου στην αράδα

            για σας σκίζουντ' η τρουμπέταις.

Αφ' την τσάπα μαυρισμένοι, στα πηγάδια, στον αέρα

         - δεν ακούτε της τρουμπέταις;

Τόσα χρόνια σκάψε σκάψε ρέψανε τα κόκκαλά σας.

Τι παντέχετε ακόμα; σηκωθήτε, είν' ημέρα.

Ήρθ' η ώρα, ζωή νέα για ν' ανοίξουν τα τσαπιά σας,

          σας φωνάζουν η τρουμπέταις.

Με τα χέρια σταυρωμένα και μουγκοί, ποιον καρτερείτε

να σηκώση δοξασμένα τα κορμιά σας και να ιδήτε

          νέο κόσμο ν' ανατέλλη;

Σηκωθήτε ορθοί σαν άντρες με το γρόθο σας να δείχτε

πως ο κόσμος είν' δικός σας και της μάντραις του να ρίχτε.

Σηκωθήτε οι πεσμένοι στη δουλεία για το ψωμί σας

         - δεν ακούτε της τρουμπέταις;

Τι κερδίστε τόσα χρόνια δούλοι ο ένας εις τον άλλον

σας εσάπισε η έγνοια και η φτώχεια το κορμί σας,

σηκωθήτε κι εμπρός όλοι στον αγώνα τον μεγάλον

           που φωνάζουν η τρουμπέταις.

Λιγ' ακόμα και τα όρνια θα σας πάρουν για ψωφίμια

            - δεν ακούτε της τρουμπέταις;

Σηκωθήτε όλοι οι σκλάβοι κ' αντριεύτε την ψυχή σας`

δεν γινήκατε ανθρώποι για να ζήτε μες στη γδίμια

και να βρέχετε με αίμα και ιδρώτα το ψωμί σας,

           σας φωνάζουν η τρουμπέταις.

Σηκωθήτε είν' η ώρα οπόυ σκούζουν η τρουμπέταις

           - δεν ακούτε τη φωνή τους;

Όλ' η εργατιά του κόσμου με λοστούς ξεθεμελιώνει

ό,τι έχτισε ο δόλος, η κλεψιά κι η μπαγιονέταις

κι ένα δίκαιο κόσμο Νέο στα ερείπιά του ριζώνει,

              δεν ακούτε τη βουή του;

Όλοι αδελφωμένοι

Θ' ανατείλλη μια φορά Αγάπη εις τη γη μας

και θα ενώση τους λαούς σε γιορτινά τραγούδια.

Έγνοιες κι αγώνες ταπεινοί θα λείψουν κ' η ζωή μας

θ' ανθίζη με το άρωμα π' ανθίζουν τα λουλούδια.

Απ΄τις κορφές εκεί ψηλά π' ο Ήλιος τώρα βγαίνει

θα βγη ταχιά μαζί μ' αυτό ολόλαμπρη η Αλήθεια,

και το σκοτάδι όπου τη Γη ωσάν θηριό βυζαίνει

θα ζη μονάχα στου παλιού καιρού τα παραμύθια.

Απ' άκρη σ' άκρη οι φυλές με χέρι διαταγμένο

θα ξεριζώσουν τις παλιές τις έχτρες και τα μίση

και θ' ανταλλάξουν φίλημα αγάπης μυρωμένο.

" Θάμαστε όλοι αδελφοί, ελεύθεροι και ίσοι"

Αλλ' ως που νάρθ' η ποθητή ημέρα να χαρούμε,

θυμήσου πώς ετάξαμε αντάμα ορκισμένοι

στο ξύπνημα των ταπεινών του κόσμου να γυρνούμε

και να μην πάψουμε προτού να σηκωθούν

                                        νάμαστε αδελφωμένοι.

   Ο Δουδουμάς, εξόν από τα δικά του, είχε μεταφράσει και ξένα τραγούδια, από τα οποία μερικά ενθουσίαζαν τους Πατρινούς εργάτες. Στην αρχή μεταχειριζόταν την καθαρεύουσα, αλλά σιγά σιγά έσπασε τα γλωσσικά δεσμά του λογιοτατισμού κι εγκολπώθηκε τη γλώσσα του λαού. Μετάφρασε ακόμη και τη " Μασσαλιώτιδα των εργατών " από τ' αγγλικά:

Εμπρός παιδιά της Λευτεριάς

Η δόξα τώρα μας καλεί.

Κάτου ο τύραννος παράς.

Κλαίν τα παιδιά μας για ψωμί. (δις)

Λησταί και τύραννοι, λοιπόν,

θάχουν πατρίδα αυτή τη Γη;

Γιατί να χαίρωναται αυτοί

των μόχθων μας το προϊόν;

          Επωδός

Εργάται των Εθνών.

Μια γνώμη, μια καρδιά.

Με δύναμη, με ένωση,

Η νίκη είναι για μας.

 Μες στο χρυσάφι κολυμβούν

Αγέρωχοι και αγενείς.

Για εξουσία όλο διψούν.

Θε να πουλούνε και το φως,

Θέλουν ακόμη κι ως θεούς

Κάθε φτωχός να τους τιμά.

Πλην θε να μάθουν μια φορά,

Να τους φοβούνται τους φτωχούς.

Ελευθερία, ποιος ποτέ

Άπαξ την όψη σου ιδή

Να σ' αρνηθεί μπορεί εσέ.

Δεν σε δαμάζει η φυλακή.

Τόσοι αιώνες κι εποχές

περνούσ' ο κόσμος σε κλαυθμούς.

Σε τούτους, όμως, τους καιρούς

Ο κόσμος νοιώθει τις ψευτιές.

     Το τραγούδι αυτό , ως τα 1910 και υστερότερα ακόμα, βρισκόταν στο στόμα της εργατιάς, όχι μόνο της Πάτρας και του Πύργου, αλλά και της Αθήνας, του Πειραιά, του Βόλου, της Σύρας και των άλλων αστικών κέντρων.

     Η εξόρμηση του δημοτικισμού στις αρχές του αιώνα μας κι η διάδοση του σοσιαλισμού στη χώρα μας φέρνουν τους πνευματικούς μας ανθρώπους πιο κοντά στις λαϊκές μάζες.

     Έτσι άρχισαν να προσφέρονται μεταφράσεις ξένων προοδευτικών λογοτεχνικών και κοινωνιολογικών έργων, κυρίως γαλλικών, γερμανικών  και ρωσικών, ενώ αρκετοί Έλληνες ποιητές και πεζογράφοι αγκαλιάζουν την εργατιά με στοργή και της δίνουν ξεχωριστή θέση στα έργα τους. Λογοτεχνικά εξάλλου περιοδικά με μεγάλο κύρος , όπως ο Νουμάς  , κρατούν ανοιχτές τις στήλες τους σε τέτοια προοδευτικά έργα και στέκονται πρωτοπορεία στους αγώνες της προοδευτικής διανόησης της εποχής τους.

      Όσο ξέρω , το πρώτο έργο με περιεχόμενο κοινωνικό, όπου ζωγραφίζεται ρεαλιστικά η απαθλίωση της εργατικής τάξης, μας το' δωσε ο λογοτέχνης Γ ι ά ν ν η ς Κ α μ π ύ σ η ς. 

 Το δράμα του  Οι Κούρδοι (1902)  επηρεασμένο από τον Ίψεν και τον Στρίμπεργκ, στάθηκε για την εποχή εκείνη ένα αληθινό ανθρωπιστικό κήρυγμα.

 Η φωτογραφία από εδώ

    Αργότερα (1907) ο Σ π ύ ρ ο ς Μ ε λ ά ς δημοσιεύει στην εφημερίδα Ακρόπολις το πρώτο του μυθιστόρημα Οι Μαύροι άνθρωποι με περιεχόμενο κοινωνικό. Έπειτα γράφει τα δράματα Χαλασμένο σπίτι, Κόκκινο πουκάμισο, Άσπρο και μαύρο, που σημειώνουν μεγάλη επιτυχία και προκαλούν τον ενθουσιασμό, όταν παίζονται σε λαϊκές παραστάσεις και σ' εργατικές γιορτές. Εξόν απ' αυτά , ο Μελάς έγραψε και τις Πολεμικές σελίδες (εντυπώσεις από τον πόλεμο του 19120, που διαβάστηκαν με πολύ ενδιαφέρο, γιατί μέσα σ' αυτές έπνεε ένας άνεμος ανθρωπιστικός κι αντιπολεμικός."