Μίλτος Σαχτούρης, Τρία δάκρυα του Θεού

Ι

Σ' αυτό το σπίτι βγάζουν τα παράθυρα
σπάζουν τις πόρτες σε χίλια κομμάτια
από τις πόρτες τρεις άντρες μπήκανε χαρούμενοι
πέντε γυναίκες βγήκαν δακρυσμένες
απ' τα παράθυρα πετούν πολύχρωμα πουλιά
μιλούνε - φίλοι μου - μιλούνε σαν ανθρώποι
κι έπειτα ήσυχα ήσυχα πεθαίνουν
τότε τα κάδρα γίνονται αυτά πουλιά
και μία μία ανοίγουν τα φτερά
             οι σκυθρωπές μορφές
             ενός χαμένου κόσμου

ΙΙ

Αυτό το βουνό τόσο κοντά μου
απλώνω το χέρι ξεριζώνω
τα δέντρα και τους θάμνους του
τους στύλους τους ηλεχτρικούς
αυτά τα πονεμένα δόντια
μιας απελπιστικής μοναχικής ζωής

Πάνω του τρέχουν πρόβατα πονηρά
είναι ποτέ τους πονηρά τα πρόβατα;
μα αυτά δω πέρα πόνεσαν πολύ
κι έχουν απάνθρωπα βελάσματα

Οι άνθρωποι εδώ γενήκαν ένα με την πέτρα
χτυπούν την πέτρα και σκίζουνε τα σπλάχνα τους
απορούν κι ούτε που ξέρουνε να κλάψουν
                            Σήμερα
κοιτάξτε καλά αυτό το βουνό
κοιτάξτε καλά αυτό το δάκρυ του θεού
γιατί αύριο θα στεγνώσει

Αύριο δε θα βλέπετε πια τίποτα

ΙΙΙ

Μπρος μου ψηλά σ' αυτό το βουνό
ένας λευκός άνθρωπος κόβει μαργαρίτες
σωριάζει πέτρες μέσα σ' αυτό το σάκο του θεού
κάπου κάπου γυρίζει και με κοιτάζει λυπημένος
μου ρίχνει ένα λουλούδι ξακολουθεί το δρόμο του

Στο στήθος μου φυτρώσαν κοπάδια μαργαρίτες
αυτός ο άνθρωπος είμαι εγώ

Μίλτος Σαχτούρης, Η λησμονημένη (1945) στο Ποιήματα ( 1945 - 1998) , Κέδρος, Αθήνα 2014.

Ο ποιητής, από τους σημαντικότερους της μεταπολεμικής ποίησης , έφυγε από τη ζωή στις 29 Μαρτίου 2005

Τι είναι αλήθεια ο Γκόρκι σαν ανθρώπινη περιπέτεια;

Στις 28 Μαρτίου 1868 γεννήθηκε στο Νίζνι Νόβγκοροντ ο Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πεσκώφ, δηλαδή ο Μαξίμ Γκόρκι. Ποιος θα μπορούσε να μιλήσει καλύτερα για αυτόν τον σπουδαίο συγγραφέα και σημαντικό άνθρωπο από τον Μήτσο Αλεξανδρόπουλο, βαθύ γνώστη και μελετητή της ρωσικής λογοτεχνίας;
Στη Βιογραφική Μυθιστορία, Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι,ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος μάς φέρνει σε επαφή με τη ζωή, την προσωπικότητα, το χαρακτήρα και το έργο του ρώσου συγγραφέα με έναν τρόπο ζωντανό, χαρισματικό και γοητευτικό. Ένα έργο αριστουργηματικό  που αξίζει να το αναζητήσετε και να το διαβάσετε. Το 1981 βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας. Δυστυχώς τόσο η πρώτη έκδοση από τη Σύγχρονη Εποχή(1980) όσο και η δεύτερη από τα Ελληνικά Γράμματα είναι εξαντλημένες και μόνο στα παλαιοβιβλιοπωλεία ίσως σταθεί κάποιος τυχερός.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη : Το πρώτο παραμύθι (1868 -1906) και Αγάπες παλιές και νέες ( 1906 - 1936)Το απόσπασμα που ακολουθεί ανήκει στο πρώτο μέρος του βιβλίου.

Δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς στη βιογραφία του Γκόρκι τα πραγματικά περιστατικά από τους πολλούς θρύλους που είχαν αρχίσει πολύ νωρίς να τον συνοδεύουν. Οι δυσκολίες υπήρξαν ακόμα και στους ανθρώπους εκείνης της εποχής. Διάφοροι λόγοι που είχαν σχέση με τη ζωή του, επίσης με το χαρακτήρα του αφηγηματικού του έργου, τα ίδια τα θέματά του οι ρομαντικοί του τύποι στα πρώτα αφηγήματά του, οι ρομαντικοί του τόνοι, προκλητικοί, ρωμαλέοι, αντάρτικοι, η ίδια έπειτα η εποχή διψασμένη για τέτοια ακριβώς δείγματα στη λογοτεχνία και στην ιστορία, για νέες ανθρώπινες ποιότητες - όλα αυτά κι άλλα ακόμα έκαναν το όνομα του Γκόρκι να περπατά μέσα σε συνοδεία θρύλων πυκνή και ταχύτατη, τόσο που πέρασε αστραπή τα τοπικά και τα εθνικά όρια και πήρε μεγάλες διαστάσεις. Μέσα σε ένα - δυο χρόνια η φήμη του διαδόθηκε σ' όλο τον κόσμο συνοδευόμενη κι από τους θρύλους της που εξίσου εύκολα εισχωρούσαν σε λόγιες και λαϊκές σφαίρες. Με όλα αυτά ο Γκόρκι υπήρξε περίπτωση μοναδική στη λογοτεχνία. Τουλάχιστον στα ρωσικά χρονικά δε θα βρει κανείς άλλα τέτοια παραδείγματα. Βέβαια, ο θρύλος όση έκταση κι ένταση να πάρει δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μέτρο για να μετρήσουμε καλλιτεχνικά αναστήματα. Είναι φαινόμενο άλλης κατηγορίας. Πολλές φορές, μάλιστα, σαν πυκνό σύννεφο τυλίγει τα αληθινά πράγματα και το μάτι μας δυσκολεύεται να δει καθαρά κριτικά κι ελεύθερα. Μέσα στο θρύλο χάνονται τα ακριβή όρια και με τον καιρό αντί ενός ζωντανού ανθρώπου μένει το σχήμα που είναι βολικό στη συλλογική αντίληψη κι ευκολότερα μπορεί να το διαιωνίζει η κοινή μνήμη. Κάποτε γυρίζοντας να δούμε την ανθρώπινη μορφή μες στην καταχνιά του θρύλου νιώθουμε περίπου τα ίδια όπως μπροστά σε παλιές εικόνες, όπου η παράσταση με την αρχική της πολυχρωμία έχει φθαρεί, έσβησε, μόνο κάποια σημεία εξέχουν εδώ κι εκεί. Ως ένα βαθμό αυτά έχουν συμβεί και στην περίπτωση του Γκόρκι.Όμως ο συγγραφέας αυτός είναι σύγχρονός μας σχεδόν. Τα ίχνη του είναι νωπά ακόμα. Έχουμε το έργο του όλο. Επίσης σε μια εκτεταμένη βιβλιογραφία πάρα πολλές εργασίες μάς διαφωτίζουν έγκυρα σε αρκετά ζητήματα κι ερωτήματα για τη ζωή του και το έργο του. Παρ' όλα αυτά έχει και ο Γκόρκι υποστεί πολλά από τις παρενέργειες του θρύλου.
Να γιατί σε μια προσπάθεια να αναπαραστήσει το φαινόμενο  χάνει κανείς κάθε όρεξη να τον μυθοποιήσει πάλι μ' έναν άλλο τρόπο. Εκείνο που προέχει είναι η όσο το δυνατό προσεκτικότερη ματιά στα ίδια τα ιστορικά στοιχεία και μια οικονομημένη επιλογή τους. Όταν λοιπόν χρησιμοποιώ για το βιβλίο μου τον όρο "Μυθιστορία" δεν σημαίνει ότι προσπάθησα να κάνω τον Γκόρκι ήρωα ενός δικού μου μυθιστορήματος. Βάζω τη λέξη αυτή για να προειδοποιηθεί ο αναγνώστης ότι δε θα βρει εδώ μέσα μια επιστημονική διατριβή για το έργο του Γκόρκι. Είναι ένα αφήγημα για τη ζωή του. Με πολύ περιορισμένο το στοιχείο του μύθου. Πήρα όσες μαρτυρίες μού φάνηκαν αντιπροσωπευτικότερες και πειστικότερες και προσπάθησα μ' ένα δικό μου τρόπο να τις συναρμολογήσω σ' ένα ανάγνωσμα που να είναι κάπως πιο ζεστό από το στενό χρονικό.

Αναμφισβήτητο είναι πως ο Γκόρκι σημαίνει κάτι περισσότερο από αυτό που μας λένε τα βιβλία του. Τη φήμη του δε μας την έχει υπαγορέψει όλην η αξία του μάστορα. Ο Τσέχωφ έχει γράψει ότι τα βιβλία του Γκόρκι μπορεί να τα λησμονήσει μια μέρα ο κόσμος, αλλά τον ίδιο τον Γκόρκι δε θα τον λησμονήσουν ακόμα κι ύστερα από χίλια χρόνια. Να αμέσως μια περιέργεια που μεταφέρει έξω από τα βιβλία. Βέβαια, ο Τσέχωφ είχε υπόψη του τα πρώτα διηγήματα και τα πρώτα θεατρικά έργα του Γκόρκι ( αυτά τα βρίσκουμε σ' ένα γράμμα του γραμμένο το 1903) κι εμείς γνωρίζουμε έκτοτε έργα του που δε θα είναι εύκολο να λησμονηθούν - ας αναφέρω λ.χ. την αυτοβιογραφική του τριλογία, γραμμένη πολύ αργότερα. Κι όμως τα λόγια του Τσέχωφ είναι αξιοπρόσεκτα. Θα δούμε άλλωστε και τον ίδιο τον Γκόρκι να την επαναλαβαίνει πολλές φορές αυτή τη σκέψη.
Εμένα ο ρώσος συγγραφέας - αφού έκανα τη θητεία μου στο θρύλο - με ελκύει ( σαν μορφή για την οποία προχωρώ να γράψω ένα βιβλίο) με δύο κυρίως πράγματα: πρώτα η α ν θ ρ ώ π ι ν η  π ά σ τ α, δηλαδή ο ίδιος ο χαρακτήρας του, θεληματικός, δραστήριος, όλος πρόθυμα ανοίγματα στο αίσιο και στο ευτυχές. Από αυτή την άποψη ένας μυθιστοριογράφος δεν έχει διόλου ανάγκη να θέσει σε κίνηση τη φαντασία του, προκειμένου να ζωντανέψει έναν τύπο αντιπροσωπευτικό τούτης της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας. Πολύ συχνά θα δούμε τον Γκόρκι να την προσέχει αυτή τη θαρρετή κι αισιόδοξη ματιά στον κόσμο σαν ένα μεγάλο του κέρδος που το απόχτησε με τα χέρια του, το πέρασε μέσα από δοκιμασίες, το επιβεβαίωσε και ποτέ και με τίποτα δε θέλει να το αλλάξει. Είναι η ιδιοσυγκρασία του και η φιλοσοφία του - εδώ όμως τώρα δε θα μιλήσω άλλο γι' αυτό το θέμα, παραπέμποντας στα έργα του και σε τούτο το ανάγνωσμα της ζωής του...Έπειτα είναι η ι σ τ ο ρ ι κ ή  τ ο υ  π ε ρ ι π έ τ ε ι α, τα συγκεκριμένα της ζωής μέσα από τα οποία διάβηκε ένας τέτοιος χαρακτήρας. Κι εδώ πάλι τα αυθεντικά περιστατικά είναι πυκνά και βαρυσήμαντα, κι από μόνα τους δίνουν την απαραίτητη ένταση στον αφηγηματικό λόγο.
Τι είναι αλήθεια ο Γκόρκι σαν ανθρώπινη περπέτεια;
Το όνομά του σηματοδοτεί έναν κύκλο από ιστορικά πρόσωπα, ιστορικά γεγονότα κι έννοιες ζωής, όλα πολύ ζωντανά και στις δικές μας μέρες. Ο 20ος αιώνας, ο Σοσιαλισμός, η κουλτούρα και οι λαϊκές μάζες, οι μικροαστοί, οι διανοούμενοι, η επανάσταση - να αμέσως μερικά κεφάλαια που περνάμε, παρακολουθώντας τη ζωή του. Μάλιστα ο Γκόρκι μάς δίνει την ευκαιρία να τα γνωρίσουμε αυτά όλα πάνω στο ιστορικό ξημέρωμά τους, γιατί έχει το προνόμιο να τα πρωτοδηλώνει, είναι ακριβώς ο καλλιτέχνης που πρώτος απάντησε σ' αυτούς τους ερεθισμούς, πήγε θαρρετά προς συνάντησή τους και προσπάθησε να φωτίσει το καινούργιο που έφερναν στην ανθρώπινη ψυχολογία και στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο ίδιος σαν άνθρωπος είναι μια λαμπρή περίπτωση, καθώς ενσαρκώνει τα νέα φαινόμενα που έφερνε ο εικοστός αιώνας και ο σοσιαλισμός στην κουλτούρα, δ έ ν ο ν τ α ς  τ ι ς  β α σι κ έ ς  λ ε ι τ ο υ ρ γ ί ε ς  τ η ς  μ ε  τ η  μ ε γ ά λ η  μ ά ζ α  τ ο υ  π λ η θ υ σ μ ο ύ. Ο δρόμος που διάνυσε το φτωχό παιδί από τη ρωσική επαρχία, αφομοιώνοντας το σύγχρονό του πολιτισμό ήταν πράγματι πολύ μακρύς. μπορούμε να πούμε ότι κίνησε από τη μια άκρη και πήγε ως την άλλη - κι έχει μέσα στην ιστορία του και στην ψυχολογία του μερικές πολύ αντιπροσωπευτικές στιγμές ενός επίμονου αγώνα που επιδιώκει να φέρει σε γόνιμη ισορροπία την Κουλτούρα και το Λαό, εμπνέοντας αληθινή επαναστατική κίνηση στον ίδιο τον πολιτισμό και στον ίδιο το λαό. Να γιατί ο Γκόρκι προσφέρεται για ένα ανάγνωσμα, όπου δε θα έχουμε τόσο να μελετήσουμε το μάστορα της λογοτεχνίας, όσο να παρακολουθήσουμε τον αγώνα του ανθρώπου, τις αγάπες του, τα μίση του, πώς πορεύτηκε αυτός στη ζωή του, πώς πολέμησε με σφοδρό πάθος τόσο τις κλειστές  τάσεις μιας φτασμένης πνευματικής κάστας, την πολυποίκιλη μικροαστική διανόηση της εποχής του, όσο και το επίσης κλειστό μέσα στον άπραγο ατομισμό του αμόρφωτο πρωτογονικό λαϊκό στοιχείο. Ο μικροαστισμός σ' όλα τα κοινωνικά στρώματα, αποπάνω ως κάτω, ο εγωκεντρισμός, η κοινωνική αναισθησία και καπηλεία, άλλη όψη του ίδιου πράγματος, ήταν για τον Γκόρκι ένα τέρας με χίλια πρόσωπα. Και το πολέμησε όσο μπόρεσε.

Θα δούμε επίσης τις αγάπες του και τις διαφωνίες του με τους ρώσους επαναστάτες - ως τον Λένιν. Τις αντιρρήσεις του Γκόρκι στη σοσιαλιστική επανάσταση του 1917 στη Ρωσία δεν τις εξαντλεί μια πολιτική αντιμετώπιση. Δεν είναι εκεί το βάρος του δικού μας ζητήματος. Η επιμονή του, όταν διαφωνεί, έχει τελικά την αξία ένός έγκυρου σήματος για μια άλλη λογική που μπαίνει στον κρίσιμο διάλογο για να υπερασπίσει τη δική της αναλογία στην ιστορική αλήθεια. Δεν ήταν διαφωνία δυο ανθρώπων. Με τα χείλη τους διασταυρώθηκαν τότε και στη Ρωσία δυο διαφορετικά πράγματα - η ανάγκη να καταρρεύσει με επανάσταση ένας ξεπερασμένος τρόπος ζωής και η άλλη ιστορική αξίωση, να μείνουν όρθιες μες στο χαλασμό οι μεγάλες αξίες του πολιτισμού που έχουν περιθώρια να ζήσουν πέρα από το θάνατο μιας παλιάς κοινωνίας. Κάτω από τις πολιτικές διαφωνίες του Γκόρκι εργάζεται αυτή η επίγνωση κι ας μην αποσαφηνίζεται πάντα. Το 1917 έγραψε στην εφημερίδα του, τη "Νέα Ζωή":

Νιώθω παντού ένας αιρετικός. Στις πολιτικές μου ιδέες θα βρει κανείς πολλές ίσως αντιφάσεις, μα δεν μπορώ, δε θέλω να τις συμφιλιώσω, γιατί τότε - για να φέρω σε ισορροπία την ψυχική μου κατάσταση και να βρω την ησυχία μου και το χουζούρι μου - πρέπει να εξοντώσω αυτήν ακριβώς την πλευρά της ψυχής μου που με απίστευτο πάθος και πόνο αγαπά τούτον δω τον ολοζώντανο, τον αμαρτωλό - κι ας μου επιτραπεί να πω ακόμα - , τον αξιολύπητο άνθρωπο στη Ρωσία.

Βλέπουμε άλλωστε ότι ο Λένιν, προσπαθώντας να τον εξουδετερώσει πολιτικά, δεν αφήνει να ατονήσει η αίσθηση για τα βαθύτερα κι αξιότερα που αντιπροσωπεύει ο Γκόρκι πέρα από τούτη την επικίνδυνη για την επανάσταση πολιτική του θέση. Στο πρόσωπο των δύο τούτων αντρών η ρωσική επανάσταση έχει δώσει ένα λαμπρό παράδειγμα ιστορικής ωριμότητας κι εντιμότητας...

Όπως δεν είναι ο σκοπός μου να μυθοποιήσω τον Γκόρκι, άλλο τόσο δεν επιχειρώ να εξαντλήσω τα βιογραφικά του. Διαλέγω ό,τι πρέπει για να σχηματίσει ο αναγνώστης σαφή εικόνα του ανθρώπου, του συγγραφέα, του δημόσιου άντρα. Να παρακολουθήσει μέσα από κείνον την εποχή. Βέβαια, προσωπικότητες σαν τον Γκόρκι δεν προσφέρονται διόλου για ήρωες ενός συμπαθητικού αναγνώσματος. Δε νιώθει εδώ ο συγγραφέας όπως μέσα σε μια ιστορία με πρόσωπα που τα δημιουργεί ο ίδιος. Η εξάρτηση λειτουργεί με αντίθετη φορά, υποχρεώνοντας σε όσο το δυνατόν περισσότερο σεβασμό, τονώνοντας το αίσθημα της ευθύνης και χαλιναγωγώντας τη φαντασία. Κι όμως αυτά τα ίδια μπορούν να σου δώσουν μεγάλη ικανοποίηση, αν τελειώνοντας μπορείς να είσαι βέβαιος πως τους όρους τούς ετήρησες ή τουλάχιστον τίμια προσπάθησες να τους τηρήσεις.

Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Το ψωμί και το βιβλίο. Ο Γκόρκι, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004

Μέλπω Αξιώτη , Αντίο

Η Άννα κοίταξε δίπλα της το μικρό ρολόι.
Είναι έξι και δέκα. Αυτή την ώρα
άλλη φορά ήταν νύχτα πια απ' τις έξι.
Σκοτεινά. Τώρα η ώρα μετακόμισε.
Γύρω της, στην καρέκλα, στο πάτωμα,
στον τοίχο, είναι απλωμένα ρούχα·
σπάγγοι κόκκινοι και άσπροι·
μια ομπρέλα στη γωνιά, πεσμένη
ανάσκελα σαν κότα "κούκου"
                                            φωνάζει
" δεν πέρασαν ακόμα οι εποχές της βροχής".
Το Μάρτη πια δε συναχώνεσαι,
σκέφτηκε η Άννα,
 μπαίνει καλοκαίρι.
Δίπλα της το ρολόι πήδησε αιφνίδια στις εφτά.
Άφησέ το να παίξει, είναι μωρό
έλεγε η Άννα - και θα μεγαλώσει.
Άμα πέθανε η Σοφία μια μέρα
στον τελευταίο πόλεμο, 
που την σκότωσαν δηλαδή
οι Πέρσες - στο μπαούλο της 
βρέθηκε ένα γράμμα κι έλεγε:
"Κουρδίζω το ρολόι μου κάθε νύχτα
στις 11. Σας παρακαλώ να το θυμάστε".
Η Σοφία λοιπόν. Και τι γράμμα
καταπληχτικό.

Έπιασε την πληγή της. Το' χε πάρει συνήθεια.
"Θα φαίνεται γιατρέ;"
τον ρώτησε στην αλλαγή. Δηλαδή το σημάδι.
"Αν το θελήσετε, Άννα" της είπε με χαμόγελο.
Την είχε στην κοιλιά
λίγο κάτω απ' τη μέση.
Τον κοίταξε στα μάτια. Σαν να τον έβλεπε
πρώτη φορά. Τι να γίνεται τώρα;
Ποιος να βρίσκεται εκεί;
Ποιον να φωτίζουν άραγε τα πέντε
γυάλινα φώτα;

Τα ρούχα την περίμεναν όμως γύρω.
Να φύγουνε. Και κάποιοι της λέγαν:
" Φύγε. Φύγε, Άννα. Μάζεψε τα ρούχα σου".
Έπιασε την πληγή της που το' χε από συνήθεια.
Ρούφηξε ένα τσιγάρο. Ένας ντεκές είχε γίνει
το στόμα της. Απ' τον καπνό.
Κιτρίνισαν τ' άσπρα της δόντια.
Ήταν άλλοτε κάτασπρα.
Ένας ντεκές είχε γίνει κι η καρδιά της.
Απ' τη ζωή.
Βλάστησε πολυτρίχι εκεί - μέσα.
Και φούμο.
Ήτανε σαν τις μέρες τις παλιές
της παρέλασης, που δεν εδίσταζαν ακόμα
οι βασιλιάδες, και πέρναγαν αλόγατα
με ποδοβολητό, εξάτμιζαν από τα χτήνη
οι ιδρώτες, και της μικρής της φίλης
της Κάκιας η μητέρα, 
της έλεγε στο γυρισμό:
" Κάκια, τα ρουθουνούκια σου! Πλύνε τα
κοριτσάκι μου καλά - καλά. Απ' τις σκόνες".
Μα τέτοιο εργαλείο πού να το βρεις
τόσο πελώριο για να τα καθαρίσει.
Όχι - δεν εγινότανε.
Κι έμενες λοιπόν με τη σκόνη.

Και σήμερα το απόγεμα πέρασε μια κυρία
στο δρόμο μ' ένα μωβ φτερό.
" Το βέβαιο είναι" είπε η Άννα
" πως έχει αυτή η κυρία δίκιο".
" Τέλειωσε πια ο πόλεμος".
Ο καφές μύριζε μαστίχα.
Τα ρούχα γύρω περιμένουν.
Ήταν εφτά και λίγο.
Κι έχει τελειώσει ο πόλεμος.

Είχε το όλον η Άννα στη ζωή της
πόσους; Είχε κάποιους έρωτες.
Ο πρώτος ήταν δάσκαλος. Καθόταν
στην άκρη του θρανίου
και αυτός της έδειχνε στη χρηστομάθεια.
Τι τρομερές φουρτούνες εκείνο το χρόνο.
Κλείνανε τις μεσόπορτες κι ο αέρας φυσούσε.
" Μπουνεντογάρμπι έβαλε μπρος!"
τους έλεγε ο Λουρέτζος που είχε ένα πάππου ναύτη
που του' φαγε σκυλόψαρο το μισό του ποδάρι
από κάτω απ' το γόνατο.
Κι έτριζαν τα θεμέλια.
Και κουνιόνταν οι τάβλες της τάξης του βοριά.
Κι η Μαρούσα τούς έλεγε κρυφά - κρυφά των κοριτσιώ:
" Είναι κοντή η ποδιά και μ' ανεμίζει από μέσα
η φουρτούνα το βρακί μου".
Και τ' αγόρια κολλούσαν τη μούρη τους στα τζάμια.
Πέρα άφριζε ο χειμώνας.
Κατέβαιναν τα σύννεφα και κάθιζαν στο κύμα.
Εκεί τέλειωνε ο κόσμος και δεν είχε πια
τίποτα. Στα τζάμια έφερνε η θάλασσα
κι ακουμπούσε τα φύκια και κοχύλια
απ' το βυθό, που εμπόδιζαν τ' αγόρια
που είχαν κολλημένη τη μούρη τους και βλέπανε.
Κάποτε, μες στο κύμα
                                στην πιο χειρότερη
ώρα, όταν τα πιο φοβισμένα παιδιά
σταυροκοπιότανε, μες στο θολό
της πλάσης που εκάλυβε τη γη,
στην άκρια του μπουνέντε
                                         όπου τέλειωνε ο κόσμος
πέρναγε ένα σημάδι. Ένα ζωντανό πράμα.
Κι ήτανε μια βαρκούλα.
Τ' αγόρια λέγανε με μια φωνή:
" Ο Μαυρής! ΟΜαυρίκος! Ο Μαύρος
απ' τ' Αιβαλί! Πες πως είναι πια πνιμένος!"
Μα ο Μαύρος κάθε τόσο, 
στη χειρότερη ώρα, στήνονταν 
για σημάδι στις μπουκαπόρτες της ζωής,
όταν τ' αγόρια νόμιζαν πως είχε
εντελώς σταματήσει.

Πολλά χρόνια τώρα είναι
που η Άννα θυμάται
τον πρώτο της έρωτα.
Έβρεχε πολύ δυνατά.
Ήταν μελανός ο κόσμος.
" Σε λίγο θα περάσει"
                                 της είπε τότε αυτός.
Τα παιδιά όλα φύγαν. Έχουν μείνει μόνοι.
Το σκότος τούς εφώτιζε σα λαμπάδα
αναμμένη μπρος στον Άγιο Φανούριο.
Το χτίριο είναι άδειο. Η βροχή το χτυπά.
Θαρρείς πως κολυμπάς μέσα σε μια
χαβούζα και δε βλέπεις την άκρη.
Τότε ανεβήκανε μαζί τη σκάλα.
Σε κάθε βήμα η Άννα νόμιζε 
πως θα πέσει.
Τα παιδιά πάντα λέγανε:
" Μην ανεβείτε απάνω! βγαίνουν τα στοιχειά!"
Κάτω από τα πόδια της τρίζουν
τα σκαλοπάτια σα μαχαίρια στο αμόνι
κι η μαυρίλα ζωγράφιζε στον τοίχο
τρεις νεκρούς, που είχε δει να περνούν
μια φορά από το δρόμο.
Το χτίριο μούσκευε σαν παξιμάδι.
Δεν έπαυε η βροχή.
Στο αποκάτω πάτωμα τα στοιχειά χοροπηδούσαν.
Ποιος ξέρει πόση ώρα να πέρασε, όταν 
ρώτησε η Άννα: " Είμαστε πολύ μακριά;"
Ήθελε ίσως να πει για τον κόσμο.
Την κατέβασε τότε - ξεκλείδωσε την πόρτα,
η βροχή μπήκε μέσα - και την έβγαλε στη νύχτα.

Στο δρόμο δε συνάντησε παρά μόνο
ένα σκύλο, τον ψωριάρη του Καζάρμα
κι απ' το γιοφύρι πρόβαλε και η Τρελλομαρία
που γεννούσε κάθε χρόνο.
Είχε κάμει δεκάξι.
Την άλλη μέρα τύλιγε όλα τα
ματωμένα και τα ' τρεχε στον ποταμό.
" Κεραμαρία, γεννάς ακόμα;"
Τα παιδιά την πειράζανε.
" Κεραμαρία, είσαι γρια!"
Τα χρόνια της δεν τα' ξερε, μα την αγάπη
 την ήθελε. 
Χτυπούσε τις πατούσες της
και καταριόταν τα παιδιά.
" Εδώ που είμαι θα' ρθετε!"
" Εδώ που είμαι θα' ρθετε!"
Όλος ο κόσμος γέλαγε.
"Σε καταράστηκε η λωλή; Μη φοβάσαι
πάει γούρι!"

Εκείνο της τον πρώτο έρωτα δεν τον ξανάδε.
Μια φορά, ύστερα από χρόνια, 
νόμιζε μια στιγμή πως πέρασε
μέσα απ' τα φώτα, μα και δεν ήταν σίγουρη.
Άλλη φορά, άλλα χρόνια, για μόνο μια στιγμή, 
νόμιζε πως τον άκουσε.
Μεγάλωναν κι οι δυο τους,
μα χώρια πια ο καθένας. Μακριά.
Κι η φωνή της τρελλής πάνω στο γιοφύρι
που χτυπούσε τις πατούσες της:
" Εδώ που είμαι θα' ρθετε!"
Γούρι. Η Άννα ζούσε.

Αλλά τα ρούχα δεν την περίμεναν πια
τώρα απλωμένα γύρω
                                   να φύγουνε·
η Άννα έχει φύγει.
Και μόνο που είχε ένα φιλί στα κάγκελα
μείνει κρεμαστό. Ν' αργοπορεί.
Χρόνια δέκα πέντε.

                                Αλμπισόλα - Βερολίνο 1961

Μέλπω Αξιώτη , Θαλασσινά στο Ποιήματα και φιλολογική επιμέλεια Μαίρη Μικέ, Κέδρος, Αθήνα 2001

Καντάτα Ελευθερίας

Χρήστου Λεοντή - Καντάτα Ελευθερίας
Ρήγας - Σολωμός - Μακρυγιάννης
Ερμηνεύουν: Νένα Βενετσάνου , Δώρος Δημοσθένους, Χρήστος Σίκκης, Η χορωδία : Φίλοι Μοντέρνας Μουσικής και ο συνθέτης
Διαβάζουν οι ηθοποιοί: Ουρανία Μπασλή , Χρήστος Τσάγκας

Το έργο του Χρήστου Λεοντή ΚΑΝΤΑΤΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της μουσικής και χαρακτηριστικά δείγματα του λόγου του Ρήγα, του Σολωμού και του Μακρυγιάννη, συνθέτει σε μορφή τριπτύχου τις ιδέες του και αναδεικνύει τα στοιχεία που προδίδουν σε αυτές ενότητα και συνοχή, παρά τις εγγενείς τους διαφορές και τα διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα που απηχούν. Πρόκειται ακριβώς για τα στοιχεία εκείνα, που συγκροτούν τη βάση του οικοδομήματος της δημοκρατικής πολιτικής παράδοσης του Ελληνισμού.
Εκδόσεις της Βουλής των Ελλήνων

Κ. Μπόση, «Δον Κιχώτης, ένα αθάνατο έργο»

Τυχαίνει πολλές φορές να έχουμε στη βιβλιοθήκη κλασικά έργα αδιάβαστα και να περιμένουν εκεί την αφορμή για να διαβαστούν. Αυτές τις μέρες διάβασα επιτέλους το μυθιστόρημα του Θερβάντες, Δον Κιχώτης, σε ωραία μετάφραση του λογοτέχνη Σωτήρη Πατατζή. 
Γι' αυτό το αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας έγραψε  ο συγγραφέας  Κώστας Πουρναράς( Μπόσης) και το κείμενό του μεταδόθηκε από το ραδιοφωνικό σταθμό ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ στις 6 Νοεμβρίου 1955 στο Βουκουρέστι. Το κείμενο αναδημοσιεύεται από το ιστολόγιο Κώστας Μπόσης.

6.11.195

                                           ΕΝΑ ΑΘΑΝΑΤΟ ΕΡΓΟ

Σημείωμα του Κ. Μπόση

Τούτονε το χρόνο γεμίσανε 350 χρόνια από τότε που εκδόθηκε το αριστούργημα του Θερβάντες ο «Δον Κιχώτης» και δε θα ήταν άσκοπο να αναφερθεί πως ο ιδιοχτήτης του τυπογραφείου και ο εκδότης του, αφού πήραν το χειρόγραφο για πενταροδεκάρες, το εκδόσανε ύστερα από πολλούς δισταγμούς σε χαρτί κατώτερης ποιότητας, με άσχημα στοιχεία κι αφρόντιστα γιατί δεν υποψιαζόντουσαν τι θησαυρό παραδίνανε στους αιώνες.
Μόχτος σκληρός κι ασίγαστος ήταν η ζωή του μεγάλου συγγραφέα. Στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, όπου πήραν μέρος και πολλοί έλληνες, πολέμησε ενάντια στους τούρκους, τραυματίστηκε στο στήθος κι έχασε το αριστερό του χέρι. Ταπεινώθηκε αργότερα και βασανίστηκε χρόνια σκλάβος στο Αλγέρι κι η μάνα του τον λευτέρωσε δίνοντας για αγορά την προίκα των αδερφάδων του. Τον κυνήγησε το κράτος κι ένιωσε τις στερήσεις και τις πίκρες της φυλακής. Σ’ όλη τη ζωή του πάλεψε σκληρά για ν’ απαλλαγεί απ’ τη μεγάλη φτώχεια και δεν τα κατάφερε. Κι όταν πέθανε τον έθαψαν άγνωστοι καλόγεροι σε άγνωστο τόπο.

Έζησε και μεγάλωσε μέσα στο λαό σε μια εποχή δύσκολη για την πατρίδα του. Η καταφρόνια, η αστοργία, οι διωγμοί, η σκληρή εκμετάλλευση άφησαν βαθιά τα ίχνη τους στο συγγραφέα. Ο λαός, η ίδια η ζωή τον διαμόρφωσαν και τον πότισαν άσβηστο μίσος ενάντια στην καταπίεση και τη βία, την απάτη και την κλεψιά. Του καλλιέργησαν την αγάπη προς τον άνθρωπο και τη λευτεριά, τη δίψα για δικαιοσύνη, τον άσβηστο πόθο για ένα καλύτερο μέλλον, τον διαπαιδαγώγησαν με τις μεγάλες και φωτεινές ιδέες του ουμανισμού.

Η ζωή και οι ιδέες του αποτυπώνονται στα έργα του. Γι’ αυτό ο ουμανιστής-δημοκράτης συγγραφέας εκφράζει τις επιδιώξεις του λαού για λευτεριά και δικαιοσύνη, την αντίστασή του στην απολυταρχία και τη φεουδαρχία και συνδυάζει τις ιδέες του ουμανισμού της αναγέννησης με τις ζωντανές απελευθερωτικές παραδόσεις του ισπανικού λαού.

Παλεύοντας ενάντια στα ιπποτικά μυθιστορήματα που κατακλύζανε τη χώρα του, παλεύοντας για μια λογοτεχνία γεμάτη αλήθεια, ζωή κι ανθρωπισμό, ειρωνεύεται στον «Δον Κιχώτη» τη ρουτίνα και την έλλειψη περιεχομένου της ιπποτικής λογοτεχνίας και ταυτόχρονα δημιουργεί μια αληθινή, έντονα ρεαλιστική εικόνα της πραγματικότητας, δίνει μια βαθιά ανάλυση των προβλημάτων που απασχολούσαν την κοινωνία εκείνης της εποχής.

Συνδυάζει αριστοτεχνικά, με πραγματική μεγαλοφυΐα, το φανταστικό με το πραγματικό, το γελοίο με το υψηλό ιδεολογικό περιεχόμενο. Κάτω απ’ το φανταστικό κρύβεται η πραγματικότητα και στις γελοίες συγκρούσεις απεικονίζονται οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις της τοτινής κοινωνίας. Δίπλα στον φαντασιόπληκτο ιππότη ―ο ξεπεσμένος επαρχιακός ευγενής που έχασε το λογικό του από το διάβασμα των ιπποτικών μυθιστορημάτων και ρίχνεται σε παράλογες περιπέτειες―  βαδίζει και δρα ο φτωχός ιππότης που διαμαρτύρεται, παλεύει και υπερασπίζει τους αδύνατους από τη βία, την εκμετάλλευση, την καταπίεση. Πίσω απ’ τις κωμικές συγκρούσεις βλέπει κανένας τα πιο υψηλά, τα πιο ευγενικά, ανθρώπινα ιδανικά. Και στο τέλος, απ’ τους δυο αυτούς «Δον Κιχώτες» νικάει ο δεύτερος, γιατί λίγο πριν πεθάνει, χτυπημένος στη μονομαχία, ξεκόβει από όλες τις απατηλές και γελοίες αντιλήψεις, τις παρακρούσεις και τις φαντασιοπληξίες, με δε στέργει να παραιτηθεί απ’ τις ευγενείς ιδέες του.

Στο «Δον Κιχώτη» ο ιππότης ξεκόβει από το πνεύμα του φεουδαρχισμού και κατεβαίνει βαθιά στη μάζα του λαού, φέρνει μαζί του τις πρωτοπόρες ουμανιστικές ιδέες και γίνεται κήρυκας μιας άλλης κοινωνίας με καινούργια, ανώτερη ηθική. Τα λόγια του κι οι κρίσεις του θαμπώνουν με την τόλμη και τη σοφία τους κι είναι αστραποβόλημα του ουμανιστικού πνεύματος που είχε την πηγή του στο λαό. Σ’ όλες τις συγκρούσεις και με το κράτος και με την εκκλησία κι όταν λευτερώνει το φτωχό βοσκό κι όταν υπερασπίζει τους ερωτευμένους κι όταν επιτίθεται στους ανεμόμυλους και στα κοπάδια, είναι ο υπερασπιστής του λαού. Κάτω από τα τελευταία δυο επεισόδια που φαίνονται στην πρώτη ματιά κωμικά, παράλογα και ακατανόητα, κρύβονται οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις εκείνου του καιρού και στη σύγκρουση απεικονίζεται η πάλη του λαού.

Ο συγγραφέας σε κάθε άνθρωπο του λαού βλέπει μια προσωπικότητα που μπορεί να ξετυλίξει τις ικανότητές της και τα χαρίσματά της όταν απαλλαγεί απ’ τη σκλαβιά και όλα τα κοινωνικά εμπόδια που τον πνίγουν. Στο πρόσωπο του Σάντσο Πάντσο ο συγγραφέας δείχνει όλη τη στοργή του κι όλη την πίστη του στο λαό. Ο Σάντσο Πάντσο είναι ο πιο γνήσιος και αντιπροσωπευτικός τύπος που ενσαρκώνει το λαϊκό πνεύμα σκεπασμένο κάτω απ’ τη μορφή του λαϊκού χωρατατζή. Φτωχός και απόκληρος ονειρεύεται ν’ απαλλαγεί από τη σκληρή του μοίρα και διψώντας για λευτεριά και δικαιοσύνη ρίχνεται σε παράλογες περιπέτειες. Και ο συγγραφέας από αγρότη που άφησε το αλέτρι τον κάνει κυβερνήτη της φανταστικής νήσου Βαρατάριας και τον μετατρέπει σ’ ένα συνετό και δραστήριο κυβερνήτη, σ’ ένα σοφό – δίκαιο δικαστή. Η κυβερνητική και δικαστική δράση του Σάντσο Πάντσο, η κρίση, η δικαιοσύνη κι η σοφία του είναι ένα τρανό δείγμα των ικανοτήτων του λαού, μια καυστική σάτιρα κι ένα ανελέητο κατηγορώ ενάντια στην τοτινή πράξη πραγμάτων.

      

Στις συγκρούσεις του ο «Δον Κιχώτης» αποτυχαίνει γιατί οι οικονομικές – κοινωνικές σχέσεις εκείνου του καιρού δεν έδιναν μια τέτια δυνατότητα, μα ο νικημένος ιππότης ποτέ δε χάνει το θάρρος του, σηκώνεται και προχωρεί γεμάτος αισιοδοξία.

    

Στις συγκρούσεις του «Δον Κιχώτη», στην πάλη του για μια καινούργια κοινωνία μ’ άλλη ηθική και ιδανικά  ―στις τοτινές συνθήκες, με τις κοινωνικές δυνάμεις εκείνου του καιρού― στους πόθους και τα όνειρα για λαϊκή δικαιοσύνη και εξουσία βλέπει κανένας ουτοπιστικές αντιλήψεις. Μα ο συγγραφέας με τις ιδέες αυτές απευθύνεται στο μέλλον.

    

Ο Θερβάντες σε κάθε βήμα του έργου του τονίζει τον παραλογισμό των πολέμων που φέρνουν τη σκλαβιά στους άλλους λαούς. Πιστεύει πως οι λαοί μπορούν να ζήσουν και χωρίς πολέμους κι όπου εξυμνεί πολεμικά κατορθώματα είναι εκεί που οι λαοί πολεμούν για τη λευτεριά  και την ανεξαρτησία τους.

Σήμερα που οι λαοί απ’ τη μια άκρη της γης ως την άλλη δίνουν τα χέρια και παλεύουν για αγάπη, γαλήνη και ειρήνη, ο «Δον Κιχώτης» κι όλο το έργο του Θερβάντες, οι ουμανιστικές ιδέες, η ουμανιστική του διαθήκη είναι για όλους τους λαούς μια πολύτιμη κληρονομιά.

Κ. Μπόσης

Μια ώρα κάθε νύχτα κοιμάται το νερό...

Μια ώρα κάθε νύχτα 

κοιμάται το νερό

και όποιος το ξυπνήσει 

του παίρνει το μυαλό

Το λένε στο Παλέρμο

το άκουσα κι εγώ

Μα όποιος στης αγάπης

τα ρεύματα πνιγεί

απ' την αγάπη παίρνει

μια δεύτερη ζωή.

Μουσική - Ερμηνεία: Νίκος Ξυδάκης

Στίχοι: Θοδωρής Γκόνης

Από το δίσκο "Βενετσιάνα"

Μέλπω Αξιώτη : Η ποίηση και οι περιπέτειές της

Αρχές Φεβρουαρίου του 1962 η Μέλπω Αξιώτη , εξόριστη στο Ανατολικό Βερολίνο,  ενημερώνει στο γράμμα της  προς τον Γιάννη Ρίτσο με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία  ότι:
 " ...Ύστερα από παράπονα της "Επιθεώρησης Τέχνης" που έτυχε να μάθω, πως δεν της στέλνομε εκδόσεις μας του εξωτερικού για να την ενημερώνουμε, έστειλα στον παραπονεθέντα βιβλίο, συστημένο, με ξεχωριστό μου γράμμα, παρακαλώντας να μου γνωρίσει μόνο τη λήψη - Αν εσύ τόμαθες ποτέ, τόμαθα κι εγώ, μήνες και μήνες τώρα. - Θα σου στείλω όμως, να τους δόσεις για δημοσίευση, αν το θέλουνε, ένα μεγάλο άρθρο μου " περί ποιήσεως". Θα το δεις κατά πρώτο εσύ αν αξίζει από κάθε πλευρά το περιεχόμενό του και τότε το δίνεις...".
Ο Γιάννης Ρίτσος της απαντά στις 9 Μαρτίου 1962 : " ...Όταν έλαβα τη μελέτη σου - χωρίς δυο λόγια σου - δεν ήξερα για πού την προορίζεις, μα σκέφτηκα αμέσως την 
" Επιθεώρηση Τέχνης". Το γράμμα σου δικαίωσε την πρόβλεψή μου. Θα πάω σήμερα κιόλας. Εμένα μου άρεσε εξαιρετικά. Προσεγγίζει αυτό το δύσκολο θέμα καίρια και ουσιαστικά. Μιλάει όντως για την ποίηση, ενώ συνήθως οι πιότερες μελέτες για την ποίηση μιλούν για ό,τι δήποτε άλλο εκτός απ' την ποίηση..."
Η μελέτη τελικά δημοσιεύεται μετά από πολλές καθυστερήσεις και  το μεγάλο ενδιαφέρον του Ρίτσου στην " Επιθεώρηση Τέχνης " τον Σεπτέμβριο του 1962. Ο ίδιος μάλιστα φροντίζει να την ενημερώσει ( επιστολή 3/8/1963) για την θετική απήχηση  της: "...Και στην "Επιθεώρηση Τέχνης" πολύ θάθελαν τη συνεργασία σου - πότε με κανένα μελέτημα  σαν εκείνο για τις " Περιπέτειες της ποίησης", που άρεσε σ' όλους εξαιρετικά..."

( Γιάννης Ρίτσος - Μέλπω Αξιώτη, Καταραμένα κι ευλογημένα χαρτιά. Σπαράγματα αλληλογραφίας(1960 - 1966), Επιμέλεια - Εισαγωγή - Σημειώσεις Μαίρη Μικέ, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2015)
Η μελέτη της Μέλπως Αξιώτη " Η ποίηση και οι περιπέτειές της " με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης

 

Μια φορά κ’ έναν καιρό παριστάνανε την ποίηση με φτερά, άγγελο απ’ τους ουρανούς, μυστηριώδες και ασύλληπτο πλάσμα, όπως συχνά παρουσιάζονταν εικονογραφικά οι αφηρημένες μεγάλες έννοιες, π.χ. η ελευθερία. Η αφέλεια είχε ακριβώς τη δικαιολογία της: το μυστήριο που περιβάλλει την ποίηση, ένα από τα δημιουργήματα της τέχνης. Κι αν λέω μερικά λόγια εδώ, ύστερα από τους τόννους το χαρτί που γράφονται μ’ αυτό το θέμα – χωρίς να με πειράζει πόσο θα ήταν γνωστά – δεν είναι επειδή απ’ όλα τα είδη του λόγου της έδοσαν πάντα την πρώτης ποιότητας θέση, είτε για ό,τι άλλο, αλλά από μόνη αφορμή τους νέους που πρωτογράφουν ποιήματα.
Η περιπέτεια της ποίησης – πώς να τη γράφω, πώς να τη διαβάζω, γιατί τούτο είναι καλό, γιατί το άλλο δεν είναι καλό, αφού εμένα μ’ αρέσει κλπ. – αρχίζει απ’ τη στιγμή που δεν υπακούει σε νομοτέλειες, περισσότερο από άλλες τέχνες βασίζεται κυρίως στην αναζήτηση την ατομική. Μυστήριο βέβαια υπάρχει σ’ αυτή καθαυτή τη λειτουργία του μυαλού, στη δουλειά που κάνουν τα νεύρα του εγκεφάλου, ώσπου να καταλήξουν σε όποιες ανθρώπινες πράξεις, μόνο πως το μυστήριο της ποίησης απέναντι στο αποτέλεσμα , είναι ας πούμε πιο βαθύ. Προσκυνώ τον Αϊνστάιν ως μέγα νου, ευεργέτη της ανθρωπότητας, και πολύ όμως αμφιβάλλω πως θάχε επιτυχία στο στίχο. Το δικό του μυαλό, μ’ όλη την τελειότητα του μηχανισμού και τα επί μέρους της προσωπικής του επιστημονικής έμπνευσης βασίστηκε τουλάχιστο στο αμετάβλητο νόμο: ένα και ένα κάνουν δύο.
Αντίστοιχο νόμο δεν έχει η ποίηση, το ένα και ένα, εδώ, δεν είναι διόλου βέβαιο πως θα κάνουνε δύο. Υπάρχουν χρόνια τώρα στον κόσμο και ινστιτούτα λογοτεχνικά, μπορεί να βγουν από κει οι περίφημοι φιλόλογοι, όμως η διεθνής στατιστική πείρα δεν έδοσε ως τώρα ενδείξεις πως από τέτοια ιδρύματα βγήκαν οι ποιητές. Αυτοί τυχαίνει να έχουν τις πιο απίθανες επαγγελματικά ειδικότητες, ή και καμιά ειδικότητα. Παράδειγμα απ’ τις χιλιάδες ο Rimbaud, ο κοντραμπαντιέρης, που γύριζε στεργιές και πελάη, για να πεθάνει τριαντεφτά χρονών, αφήνοντας στην παγκόσμια κληρονομιά, μόνο εκείνο ας πούμε, το φοβερό αριστούργημα « Το μεθυσμένο καράβι». Είτε ο Eluard, όταν του τύχαινε ν’ αναφέρει: « δεν έχω κάμει εγώ κλασικές σπουδές», το οποίο για Γάλλο διανοούμενο, δεν είναι παρά μια σκληρή ομολογία – ενώ ωστόσο έφτασε σαν ποιητής, εκεί που έφτασε. Μεγάλη για τον άνθρωπο υπόθεση οι σχολές, αλλά ως προς την ποίηση, το δυστύχημα είναι πως όταν τις τελειώσεις, στέκεις ακριβώς στο κατώφλι της. Να μπω ή να μην μπω. Αν τ’ αποφασίσεις να μπεις, τότε και αρχίζει το βάσανο, από κει και πέρα. Έξω απ’ τα τείχη των σχολών βρίσκεται της ποίησης το βασίλειο.
Όταν έχεις μιλήσει για μυστήριο, πάει να πει και μυστικό. Η ποίηση λοιπόν έχει τα μυστικά της που πρέπει να της κλέψομε – για να την καταλάβομε, αυτή είναι ολότελα μοναδική μας ελπίδα. Όσο για ορισμό, και ανώφελα, έναν θα τολμούσα να πω. Ποίηση είναι ο κόσμος + ο ποιητής.
Βου – α βα, το παιδί μαθαίνει να συλλαβίζει. Από δω ξεκινά η υπόθεση. Η συλλαβή κατόπι φτιάχνει τη λέξη. Το πρώτο μυστικό της ποίησης είναι ακριβώς η λέξη, ελόγου της κάνει τα υπόλοιπα. Χιλιάδες των χιλιάδων έχουν τα λεξικά. Τις ξέρομε, μαζί με τους συνδυασμούς που καταστήνουν τη γλώσσα. Αδίκως θα γελάσει όποιος γελάσει. Από τα δύσκολα του κόσμου ζητήματα είναι να γνωρίζεις τη γλώσσα σου, όταν προπάντων έχεις τριγλωσσία. Δε λέω μόνο για τους Έλλληνες της ξενιτιάς – ακόμα περισσότερο οι αποκομμένοι απ’ τον κορμό, απ’ τις ρίζες – μα για τον κάθε πολίτη. Αλφαβητάρι μόνιμο, καλό θα ήταν να είναι το λεξικό το ελληνοελληνικό, σ’ αυτόν τον αφανή ήρωα βρίσκεται της ποίησης η πρώτη ύλη: η γλώσσα, που βγαίνει από τη λέξη.
Ο πλούτος του λεξιλογίου, χαρακτηριστικό των μεγάλων έργων, καθαρά φαίνεται σ’ εμάς, στην πιο κοντινή ας πάρομε κληρονομιά μας, από τον «Ερωτόκριτο» π.χ μέχρι το δημοτικό τραγούδι. Η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α  της λέξης είναι μάλιστα τέτοια, ώστε κι από μόνη της η υποβολή μιας λέξης μπορεί να βάλει σε κίνηση το νου και το συναίσθημα, να σου ξυπνήσει κάτι που κουφοβράζει μέσα σου. Γιατί η λέξη δεν είναι άλλο εδώ, παρά η κάθε συμπυκνωμένη συγκίνηση που υπάρχει εντός της. Παράδειγμα, οι ιδιότυπες μαζί με τις συνδέσεις τους τεράστιας αξίας καβαφικές λέξεις, αναπανάληπτες όμως, όσο που θα έχει χαθεί του βιώματος η βάση. Κατά την ώρα που θα μπει η λέξη στο κείμενο, ανάλογα με τις άλλες που θα την πλαισιώσουν, με τη συγκινησιακή προέκταση που θα πάρει ο ήχος της, αυτό και δημιουργεί το ξάφνιασμα , εκείνη τη μαγεία, δηλαδή την ποίηση, οπού δίχως τη μαγεία αυτή, το όραμα το μυθικό και στα πιο ταπεινά, ποίηση δεν υπάρχει. Απόδειξη του αντίθετου, ότι την ίδια κι όμοια όταν τη βρίσκεις αλλού, πέφτει και χάνεται, αγνώριστη είναι, δε σε βοηθά σε τίποτα.
Η τοποθέτηση της λέξης μέσα στο ποιητικό έργο ολοκληρώνει τη λειτουργία της, όταν σε φέρνει να νομίζεις πως την ακούς για πρώτη φορά. Το φαινόμενο τούτο, ιδίως στον ποιητικό λόγο φανερό, θυμίζει το απίστευτο – πριν ανακαλυφθεί – του υδρογόνου και οξυγόνου που άμα συνδυαστούν γίνουνται νερό. Γι’ αυτό μεγάλη χάρη χρωστιέται στη νέα λεγόμενη ποίηση που έμπασε την ταπεινή λέξη του πεζοδρομίου, της κουβέντας, στην τέχνη – ώστε να ξέρομε πια ότι « ποιητικές – αντιποιητικές « όπως κάποτε λεγόταν, δεν υπάρχουν. Πρέπει να τη σέβεσαι, να την αγαπήσεις τη λέξη, για να παρουσιαστεί στο πλάσιμο όλη η σημασία του ποιητικού βάρους.
Μανιακός δεν είναι ο τεχνίτης, αν δε δέχεται ν’ αντικατασταθεί μια λέξη του με άλλον τονισμό, ν’ αφαιρεθεί καν ένα στίγμα απ’ το κείμενο – το ίδιο μανιακός θα ήταν, όσο κι ο χτίστης μεσαιωνικών μητροπόλεων όταν, έχοντας συνείδηση πως το δικό του έργο δεν είναι παρά τμήμα μόνο συνόλου, δε θ’ άφηνε να του κοντήνουν δοκάρια.
Αν δεν υπάρχουν λέξεις ποιητικές κι αντιποιητικές, θάθελα ωστόσο ως παρένθεση, να πω ότι παραμένουν οι χυδαίες, μέσα σε αντίστοιχό τους πλαίσιο. Το πεζοδρόμιο και η κουβέντα, αν μπήκανε στην τέχνη είναι για άλλο ζήτημα, για τα ολοζώντανα, θετικά στοιχεία τους, όχι για το πρόστυχο, που εντελώς το αποκλείει η ποίηση. Χοντρές εκφράσεις και οι εικόνες τους, δε θα πει πως έχουν λαϊκότητα, ούτε χιούμορ, ούτε ρεαλισμό περιγράφουν. Ενώ στη σύγχρονη λογοτεχνία μας ξετρύπωσε τούτο το φαινόμενο του εύκολου εκχυδαϊσμού, η παραποίηση του ρεαλισμού σε σκέτο νατουραλισμό, όχι σαν τέχνη, μα σαν ατυχία.
Τυχαίνει να ξέρω ένα ποίημα όλο ελαττώματα, ένα μια στάλα πράμα, τέσσερις μικρές σειρές, μήτε τίτλο δεν έχει, μόνο την αδέξια επανάληψη του πρώτου στίχου για τίτλο, και επανάληψη της ίδιας ακριβώς λέξης στην ομοιοκαταληξία των δύο απ’ τους τέσσερεις στίχους, κ’ εκείνον τον τύπο – τόσο...όσο – τον αντιπαθητικό και σε άρθρο εφημερίδας, οι εικόνες του χιλιοειπωμένες, παμπάλαιο το περιεχόμενο. Όμως πόσο θάθελα να τόχα κάμει κ’ εγώ.

Παίζει απόψε το φεγγάρι στην κληματαριά
πούναι να το πιείς αλήθεια στο ποτήρι
κι’ όχι τόσο γιατί παίζει στην κληματαριά
όσο γιατί φέγγει δίπλα σ’ ένα παραθύρι...

Τι μεγάλη που είναι η ευκολία του, ε; Μόνο πως θα ήταν, αν το λέγαμε, και η πλάνη μας μεγάλη. Το ακρότατο – από τα αφελή λεγόμενα – τούτο παράδειγμα, και γι’ αυτό το διάλεξα, μπορεί να δείξει ολοφάνερα τη λειτουργία των πιο κοινών λέξεων, εκεί όπου γίνουνται ποίηση. Αν ήταν ν’ αναλύσομε τα ελαττώματά του, θα του καταλογίζαμε γνώση της έκφρασης της δημοτικής από έναν στυλίστα της γλώσσας, χρησιμοποίηση της βαθύτατα ελληνικής εικόνας από έναν γνώστη του έρωτα.
Υπολογίζω πως τούτη «η κληματαριά» - που θαρρείς πρώτη φορά την ακούς εδώ – θα του κόστισε του Μαλακάση, που την έγραψε, καμιά 70αριά χρόνια ζωής. Όσα του χρειάστηκαν για το σύνολο του έργου του, μέχρι τον «Μπαταριά» του και το «Μεσολογγίτικο». Απ’ όταν γεννηθεί ο άνθρωπος, η μνήμη του αρχίζει να δουλεύει. Στην καλλιτεχνική μνήμη που δεν κρατά επεισόδια μα την ουσία τους, χρωστά ο τεχνίτης πολλά απ’ όσα θα κάμει. Στην ποιοτική όμως εξέλιξη της ποίησης σήμερα, δεν μπορείς να παίζεις μαζί της – και με τον αναγνώστη. Οι στίχοι ως γνωστό δεν το κάνουν το ποίημα. Ούτε οι ομοιοκατάληκτοι ούτε οι ελεύθεροι. Κα αλλοίμονο στους «ελεύθερους» προπάντων. Το κάθε νέο φαινόμενο δεν είναι αυτόματα προοδευτικό, ούτε κι από μονάχο του καλύτερο πάντα απ’ το πιο παλιό. Η υποτιθέμενη ελευθερία τους είναι η πονηρή παγίδα για να τσακώνει τον απρόσεχτο, ενώ ταυτόχρονα στάθηκε από τους αποφασιστικούς σταθμούς στην αναγεννητική πορεία του στίχου. Το μόνο, ότι η ελευθερία αυτή δεν έχει το ελεύθερο να γίνει ταχυδαχτυλουργία. Η κλίμακα του μέτρου σήμερα πια αρχίζει από τον πεζό φαινομενικά λόγο, μ’ όσες θέλεις αράδες, και φτάνει ως την πιο τέλεια κλασική του στίχου μορφή. Αλλά τι βγαίνει μ’ αυτό; Τίποτα.
Τον κάθε στίχο, με τη δική του μετρική, τον κάνουν πολλά άλλα, και πρώτα απ’ όλα η ζ ω ή του δημιουργού – αυτή και μόνη που δημιουργεί πάσα δημιουργία – οι συγκινήσεις κι’ η δική του εμπειρία, μ’ αυτά υπάρχει ελπίδα να μεταδόσει στον άλλον εκείνο το πρόβλημα που τον απασχολεί μες στο στίχο. Στην περιοχή της τέχνης, όλα δεν εξηγούνται με την απόλυτη λογική – μια απ’ τις βασικές διαφορές της με την επιστήμη. Το μόνο σίγουρο πως τα παραπάνω πρέπει να υπάρχουν για να γίνει η τέχνη. Οι απαραίτητες αυτές προϋποθέσεις, ένα ακόμα μυστικό της ποίησης, είναι και η βάση για να εκδηλωθεί το λεγόμενο ταλέντο.
Το ταλέντο τούτο – που δε συνίσταται μόνο σ’ εκείνα που θα γράψεις, αλλά και σ’ ό,τι εξίσου αφαιρείς – μπορεί η έννοιά του να έχει παρεξηγηθεί, ίσως να είναι ταλαιπωρημένο καθώς συχνά το βάλανε κάπου όπου δεν υπάρχει, όμως η σημασία του είναι αποφασιστική. Μια μέρα, ένας άνθρωπος κάθισε μπρος σ’ ένα άσπρο χαρτί μ’ ένα μολύβι στο χέρι, και πάνω στο άδειο χαρτί παρουσιάστηκε  ένα έργο που θα ζει παραπάνω απ’ όσο αυτός που τόγραψε: το όμορφο υλικό του τεχνίτη εβγήκε απ’ το χαρτί και περπατεί τώρα μέσα στον κόσμο. Τόση ακριβώς σημασία έχει το ταλέντο. Στη δυσκολονόητη σημασιολογικά έννοιά του, υπάρχουν και στοιχεία πολύ καθορισμένα, από κείνα που λέγουνται πεζά. Να θέλεις να γίνεις ποιητής, και να σου πουν πως πρέπει να δουλέψεις σαν τον μαρμαρά την πέτρα, να σου παίρνει ο κάθε στίχος χρονώνε δουλειά. Μόχθος είναι η μόρφωση, η σοφία, το δε περίεργο, ότι μόχθος είναι και το να γίνει ένα ποίημα. Η σκληρή αυτή δουλειά δεν είναι άλλο, παρά το σίγουρο ξεδιάλεγμα που μαντεύει το περιττό, συνδυασμοί της ακατέργαστης ύλης, η συγκέντρωση πείρας εντελώς προσωπικής.
Σ’ αυτόν τον μόχθο μπαίνει και το διάβασμα, που δεν είναι μόνο πηγή γνώσεων βιβλιολογικών, αλλά άπειρα κομμάτια ζωής, πηγές άμεσες της τέχνης, κάποιος άλλος κ’ εκείνα  τάζησε όπως θα τάχες ζήσει εσύ, και διόλου δεν είναι βέβαιο πως κάτι που διαβάζεις δε θα σε συνταράξει για να σου δόσει « αφορμή», όσο και μια στιγμή ζωής σου την έδοσε. Η Ζωή λοιπόν, μα και η τέχνη, που γεννά την τέχνη, αφού πριν να γίνει τέχνη, ήταν κι’ αυτή ζωή. Γι’ αυτό, την αφορμή τυχαίνει να την παίρνουν από έναν πίνακα ζωγραφικό, από μουσικό κείμενο. Σε κάποιους μη δημιουργούς που δεν τα δέχονται αυτά, γιατί δεν ξέρουν ότι γίνονται, αν τους προσκομίζονταν απτές οι αποδείξεις, όπου η αφορμή ίσως πια να είναι αγνώριστη, ακόμα και αντίθετη από την αφορμή, δε θάχανε παρά να μείνουν μ’ ανοιχτό το στόμα.
Με τη λέξη «καλλιέργεια» χαρακτηρίζουν οι γλώσσες τον άνθρωπο το μορφωμένο. Καλλιεργημένο τον λένε. Καλλιεργώ, είναι πολύ συγκεκριμένο πράγμα, τη γη καλλιεργείς για να φυτρώσει ο σπόρος, τον νιάζεσαι και πέρα απ’ το φύτρο του. Ο Μαγιακόφσκι λέει κάτι που θέλω ν’ αναφέρω. « Ένα ποιητικό έργο ποιότητας, μπορεί να γίνει σ’ ένα δοσμένο χρονικό διάστημα μόνο αν διαθέτεις μεγάλο αριθμό από “ ποιητικά αποθέματα”. Τα αποθέματα αυτά τ’ αποθηκεύεις στο κεφάλι σου, τα πιο δύσκολα γράφονται σε σημειωματάριο. Πώς θα τα μεταχειριστείς, δεν ξέρω καθόλου, ξέρω όμως πως όλα θα χρησιμοποιηθούν. Η προετοιμασία αυτών των αποθεμάτων μού παίρνει όλον τον καιρό μου. Τους αφιερώνω 10 ως 18 ώρες την ημέρα και πάντα καταγίνομαι κάτι να μουρμουρίζω. Αυτή η συγκέντρωση είναι που εξηγεί την περιώνυμη αφηρημάδα των ποιητών».
Σε συνέδριο των Γερμανών συγγραφέων, στα 1956, θυμούμαι τον γνωστό συγγραφέα της Δυτικής Γερμανίας Χανς Φρανκ, όταν έλεγε στο λόγο του, και δίπλα καθόταν ο μεγάλος ποιητής της Λαοκρατικής Δημοκρατίας Γιοχάνες Μπέχερ: « Για τους νέους προπάντων θα ήθελα να τονίσω πόση προσπάθεια χρειάζεται για να γράψουν το έργο τους. Θα τους δώσω ένα παράδειγμα. Νέοι είμαστε τότε κ’ εμείς, όταν μια μέρα βρήκα το φίλο μου Μπέχερ να χτυπά στη μηχανή κάποιο στίχο του. Ύστερα από πολλές εβδομάδες τον ξαναβρήκα να χτυπά εκείνον τον ίδιο στίχο». Να μη φρίξει όποιος δίκαια εκτιμά την αυθόρμητη στον ποιητή έμπνευση, η κατεργασία αυτή δεν αφαιρεί τίποτα από της έμπνευσης την αξία.
Τα μυστικά όμως ακόμα δεν τέλειωσαν, ούτε τα βάσανα. Όσα κι αν λέμε μέχρι εδώ, μήτε ένα στίχο δεν έχουμε κάνει, αυτός θέλει κι άλλα στοιχεία. Θέλει ρυθμό, δηλαδή μουσικότητα, προσωπικά δική σου, όχι απαραίτητα την ίδια που σου δίδαξε η προσωδία. Περίεργο φαινόμενο είναι ότι η ανάγκη του ρυθμού μπορεί να υπάρχει π ρ ι ν  κι από τις λέξεις. Όποιος έχει λίγο καταγίνει, το ξέρει από μόνος του. Μέσα στο νόημα που θέλει να εκφραστεί, σε βασανίζει ένα κομμάτι ρυθμός που ακόμα οι λέξεις δεν του ταίριαξαν, και τελικά η ενορχήστρωση της αρμονίας σού τις βρήκε.
Εκαταπάτησε λοιπόν η ποίηση κι άλλα λημέρια: της μουσικής. Μα δεν της έφτασε αυτό, και τρυπώνει στις εικαστικές τέχνες, γιατί χρειάζεται απαραίτητα εικόνες: σαν τη ζωγραφική. Τις βλέπει ο δημιουργός να του παρουσιάζονται μπρος του, τον παίρνουν και τον περπατούν, μα δεν ξέρει αν εκείνες τον πάνε, είτε αυτός τάχει βγάλει απ’ το νου του.
Έτσι η ποίηση καλύτερα αποδείχνει πως οι τέχνες δεν είναι παρά μια μόνο τέχνη, με διαφορετικά τα εκφραστικά μέσα. Σωστό θα ήταν, αν η κριτική δεν απόδειχνε πρότυπα και επιδράσεις ποιητικών κειμένων μόνο από αντίστοιχα ποιητικά, αλλά να τ’ αναζητούσε και στις απόλυτα συγγενικές τέχνες: εικαστικές και μουσική. Οι αναγνώστες μουσικοί και ζωγράφοι, καλύτερα σαν τεχνίτες το καταλαβαίνουν όταν συχνά σ’ ένα ποίημα βρίσκουν τις ρίζες από δικές τους ειδικότητες.
Κ’ εδώ τώρα παρουσιάζεται άλλο στοιχείο στην ποίηση: η φαντασία. Ανοικονόμητη αυτή, όρια και φραγμό δεν γνωρίζει. « Δημιουργική ικανότης του πνεύματος» την ορίζει το λεξικό. Το δεύτερο απ’ τα τρία θεμελιακά συστατικά της ευφυΐας: αντίληψη – φαντασία – κριτική ικανότητα. Η φαντασία δημιούργησε ένα απ’ τα κορυφαία νεοελληνικά έργα, τη « Γυναίκα της Ζάκυθος» - από τα πιο ποιητικά πιθανόν του Σολωμού, αν και σε πεζό γραμμένο. Η φαντασία είναι εκείνη που μυθοποιεί το πραγματικό γεγονός, μ’ αυτήν ίσως ο ποιητής γίνει ξανά παιδί, είναι ο καταπληχτικώτερος παραμυθάς του κόσμου. Όσο πιο ανυπάκουη είναι, πιο σίγουρα φτάνει εκεί που θέλει να πάει. Η ανταρσία της δεν είναι παρά φαινομενική, γιατί έχει αυτή το σκοπό της, σταθερό και πεισματάρη: να μαγεύει τον άνθρωπο. Πολλαπλασιάζει τη ζωή του τεχνίτη, την κατακομματιάζει και βγαίνουν πολλαπλές ζωές. Είτε αντίστροφα , παίρνει ζωές, και μια μοναδική παρουσιάζει. Νομίζεις εσύ πως διαβάζεις αυτοβιογραφία, μα δεν είναι στοιχεία αυτοβιογραφικά, σε ξεγέλασε. Τις εμπειρίες και τις μνήμες η φαντασία τις κλώθει, αναμοχλεύει, μετατοπίζει, από το ένα στοιχείο σου βγάζει το αντίθετο, από το αρνητικό τώρα βγάζει το θετικό, το τραγικό στο χωνευτήρι  της γίνεται λυρισμός, στιγμές της ευτυχίας πλάθουνε τραγικότητες, που ακριβώς γι’ αυτό είναι πιο συγγενικές με την ευτυχία, δραματικά φαινόμενα τυχαίνει να ταιριάζουν στην έξαρση καλύτερα από τα λυρικά, και δεν υπάρχει τέλος.
Τι γίνεται εκεί μέσα, στο σκοτεινό εργαστήρι του ανθρώπινου μυαλού, κανείς ποτέ δεν το ξέρει, και οι φανατικοί των πηγών, εκεί θα πέσουν έξω. Είναι απόλυτα σίγουροι για κάτι τόσο βέβαιο, που με τους συνειρμούς, από τα συμφραζόμενα και τα συμπαρακείμενα, έτσι ακριβώς είναι, μόνο που εγελάστηκαν , γιατί τυχαίνει να είναι το αντίθετο. Και ανθρωπίνως αδύνατο να παν να σκαλίσουν μες στη βαθειά χοάνη όπου συντελείται της ποίησης το μυστήριο.
Ιστορικός έμεινε με την αποκαλυπτική αλήθεια του ο λόγος του Φλωμπέρ, όταν τον ρώτησαν ποια είναι η γυναίκα του φαρμακοποιού Μποβαρύ, που παρουσίασε τόσο ρεαλιστικά στο έργο του, ώστε να επέμβουν και οι δικαστικές αρχές: « Η κυρία Μποβαρύ είμαι εγώ». Τι είχε γίνει δηλαδή; Ο τύπος της γυναίκας δεν αντιπροσώπευε παρά κοινωνικό φαινόμενο της πόλης όπου ζούσε ο Φλωμπέρ, έπρεπε όμως να υπάρχξει εκείνος, με το ταλέντο του, τις εμπειρίες της δικής του ζωής, για να μας μείνει το κλασικό αυτό έργο.
Να με συμπαθά ο καθείς και προπαντός ο ίδιος. Στα δυο ποιήματα του Βάρναλη, που τάχω για τα πιο τέλεια του δικού του έργου, κι ανάμεσα στα καλύτερα της νεοελληνικής ποίησης – « Χορός των Ωκεανίδων», « Η Μαγδαληνή» - βλέποντας τη Μαγδαληνή και την Ωκεανίδα, το Βάρναλη εγώ θωρώ, με όλα τα προβλήματα της εποχής που τον ανάστησε, δώρο στην ποίησή μας, και διόλου δε μας ξεγελά πως μες στο σπαραγμό κοινωνικών συγκρούσεων και ερωτισμού εξαίσιου, μίγμα σάρκας και πνεύματος, δεν είναι αυτός, ο ίδιος Μαγδαληνή και Ωκεανός. Σ’ αυτά τα δύο έργα του περισσότερο παρά σ’ ορισμένα άλλα, και για το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο ακόμα, με του αριστερού ακριβώς την ιδιότητα, η αριστερή κριτική θάπρεπε παραπάνω να στηρίζεται στην αξιολόγηση της βαρναλικής δημιουργίας.
Όλα τα παραπάνω μας μαρτυρούν ένα ακόμα μυστικό της ποίησης: την πρωτοτυπία. Άλλη παγίδα, προδοτική. Αλλοίμονο σ’ όποιον σκεφθεί: πρέπει να είμαι πρωτότυπος – κανένα τερατάκι μέλλει να δει το φως της μέρας. Σε μια περίπτωση η πρωτοτυπία υπάρχει, όταν είναι στοιχείο οργανικό του τεχνίτη, ούτε ξέρει πώς γίνεται, έρχεται από κει που δεν το περιμένει, είναι του ταλέντου του η παρουσία, δεν είπε κάτι πρωτότυπο επειδή τέτοιο το θέλει, μα γιατί δεν μπορούσε να το πει αλλιώς, δεν ήταν ικανός δηλαδή διαφορετικά να το κάμει.
Σήμερα πια που δεν έμεινε τίποτα να μην έχει ειπωθεί στον κόσμο, ύστερα από αιώνες γραφής και τα άπειρα τεχνικά μέσα διάδοσης του λόγου που τον γνωστοποιούν, η πρωτοτυπία μόνη είναι ικανή, το απολύτως γνωστό να το ξανακάμει πρωτότυπο. Ώστε ποια θα ήταν η δουλειά του μη – πρωτότυπου για να καλυτερέψει την παραγωγή του; Τολμώ να πω, κατά πρώτο, ν’ αποφύγει την «πρωτοτυπία». Κατόπι, όσο θα διαβάζει ό,τι μπορεί να διαβάσει, μια ματιά έστω να ρίξει στα όσα γράφουνται επί γης, με την εξάσκηση στην τέχνη του, το ανέβασμα του γούστου – γιατί και το γούστο το αποχτάς – βλέποντας πόσο μάταιο είναι να ξαναπείς όσα είναι κατά κόρο ειπωμένα, σίγουρα ένα είδος τρόμου θα τον καταλάβει και η σωτηρία θάρθει από κει: ν’ αποφύγει όχι μόνο τη θεληματική πρωτοτυπία, μα και το περιττό. Το ανώφελο λοιπόν.
« Δε γυρεύω, βρίσκω». Του Πικασσό είναι τούτη η φράση, κι όλο το νόημα της οργανικής πρωτοτυπίας, αυτός ο υπερπρωτότυπος κολοσσός με τρεις λέξεις μας το δίνει.

Μπορούσαμε να τελειώναμε εδώ. Μα κάποιος σε παραμονεύει τώρα για να πει: Και πού είναι το περιεχόμενο;
Η αλήθεια είναι πως τούτα όλα αφορούν τη λεγόμενη μορφή. Κ’ η άλλη αλήθεια, ότι η μορφή στην τέχνη δύσκολα ξεχωρίζει απ’ το περιεχόμενο.
Πολλά παραδείγματα θαρρώ είπα, θα το πω κι αυτό. Μάρτυς μου ο Θεός, τις θαλασσινές γερόντισσες τις ξέρω – μαζί τους πέρασα τη ζωή μου, εκείνες να μιλώ με μάθανε, μ’ αυτές και τώρα ακόμα ζω. Το θέμα δηλαδή δε μου είναι άγνωστο. Μα έρχεται ο Γιάννης Ρίτσος και σου γράφει ένα ποίημα.
Τεράστιο στην ελληνική ποίηση. « Οι γερόντισσες κ’ η θάλασσα». Κ’ εγώ σα να τις ξαναγνώρισα πάλι τις γερόντισσές μου, από την αρχή. Γιατί όμως ; Τι έγινε; Έγινε «μόνο» τούτο: πως το γνωστότατό μου θέμα – το περιεχόμενο – ο Ρίτσος του βρήκε τη μορφή του. Από μονάχο του το περιεχόμενο δε θα μου μάθαινε τίποτα. Εδώ η μορφή ε δ η μ ι ο ύ ρ γ η σ ε από ξαρχής το θέμα. Αυτό είναι το ψευτοπρόβλημα – τι να προηγείται, τι να έπεται – που βασανίζει κόσμο, ενώ μορφή και περιεχόμενο στο αληθινό έργο τέχνης, είναι αξεχώριστα.
Από τις μεγάλες πληγές της τέχνης, είναι η συνταγή. Κ’ ενώ άμα σου τήνε δόσει γιατρός για το φαρμακείο, μπορεί να σε γλυτώσει από θάνατο, η συνταγή στην τέχνη επιδημίες φέρνει θανατερές. Να βάλω μια τόση δόση από το θετικό και τον αρνητικό ήρωα. Μην τυχόν κι ο αρνητικός μου κουκουλώσει το θετικό μου. Τώρα εδώ το καινούριο να δίνει γροθιές ν’ αποσπρώχνει μέχρι θανάτου το παλιό. Σήμερα, μήνας Ιούλιος, την προτεραιότητα την κατέχει τούτο ακριβώς το θέμα – όθεν και το περιεχόμενό μου. Αυτό στη ζωή δεν έγινε έτσι, αδύνατο των αδυνάτω, δεν είναι ρεαλιστικό, σβήσε – γράψε, ξανασβήσε. Και πού είναι το ρωμαλέο στην τέχνη, το αισιόδοξο; Ίσα – ίσα εδώ μπαίνει. Πού είναι ο λαός; Στα ολοφάνερα να τόνε βγάλω να φαίνεται.
Ανύπαρχτα είναι αυτά; Πείρας μακράς εξαγόμενο. Αν τα δεις όμως συγκεντρωμένα, φυσικά είναι μπελάς. Όμως και πώς παρουσιάστηκαν. Καλά θα ήταν να παρουσιαστούν σαν σωστές βασικά ιδέες , βοηθητικά στοιχεία στις αναζητήσεις του καλλιτέχνη, και μάλιστα σοβαρά στοιχεία, μα η αρνητική τους σημασία – ο φόνος της τέχνης – συντελείται όταν θα γίνουν αφορισμός, κρεμασμένο φυλαχτό στο τραπέζι σου, και συχνά το μόνο που να οδηγά του δημιουργού το μυαλό και την πένα.
Εκτός από γενικώτερες παρεξηγήσεις – μεγάλες – στην περιοχή της τέχνης, μια απ’ τις αιτίες νομίζω που φούσκωσαν στα πρόσφατα χρόνια μας το ρόλο των συνταγών, είναι η ε υ κ ο λ ί α  που προσφέρουν στον τεχνίτη, και στον κριτικό του – για να μην πέσουν έξω. Έχεις δοσμένο μοντέλο, εφάρμοζέ το και γράφε. Το κρατάς δίπλα σου, παραλλήλιζε και κρίνε τα γραφτά. Οι γιαγιάδες μας λέγανε να δένεις κόμπο στο μαντήλι σου για να θυμάσαι. Το βασικά σωστό έγινε στην υπερβολή του η μαγική ράβδος που τα πάντα εξακριβώνει. Πότε να σταματούσε η γλύστρα, σε ποια στιγμή; Δεν έχει εδώ ειδοποιητικό μηχάνημα πως ο πολύς ατμός κρεπάρει και το καζάνι.
Σταθερές ανθρώπινες στη ζωή αξίες, υπάρχουν ασφαλώς. Μα δεν είναι και παντοτινοί οι τ ρ ό π ο ι της προβολής τους στην τέχνη. Σωτήριος κι αν είναι ένας κανόνας για ένα δοσμένο χρόνο, τυχαίνει να μην εφαρμόζει πια στη στενή σημασιολογία του, ώστε να χρειάζεται η σχετική μέσα στην πραγματικότητα προσαρμογή του. Απόδειξη έργα ξορκισμένα με τη διατύπωση της παρακμής, είτε άλλων, ήρθε η ώρα τώρα να παίρνουν τις σωστές της σημασίας τους αναλογίες. Απόδειξη , η πρώτη σουρεαλιστική εποχή του Αραγκόν – η τουλάχιστον αντιπαρερχόμενη – να τονίζεται ιδιαίτερα τώρα σαν αξεχώριστο τμήμα, θετικό και απαραίτητο για την κατανόηση της όλης λογοτεχνικής παραγωγής του, από τον μαρξιστή φιλόσοφο Ροζέ Γκαρωντύ, σε ειδικό βιβλίο κριτικής αξιολόγησης που αφιέρωσε στου Αραγκόν το έργο. Και πώς θ’ αποδειχνόταν με αληθογνωσία τριγωνομετρική, η επίδραση που είχε στην εξέλιξη της ρούσικης πραγματικότητας – απ’ την ανάστροφη σε σχέση με το επιφανειακό περιεχόμενο – δίπλα στις συνειδητές του κριτικού ρεαλισμού δημιουργίες, το έργο το σατανικό, της παρακμής, ενός Ντοστογιέφσκι;
Και τούτα όλα, επειδή ακριβώς δεν είναι σπάνιο κι ο προοδευτικός κανόνας να γίνεται αντιδραστικός, όταν πια γίνει τροχοπέδη. Αφηρημένς έννοιες τότε καταντούν, παλαιΐκές μορφές, ειδυλλιακές καταστάσεις, απλοϊκές αγιογραφίες βλαβερές, τα έργα και τα πρόσωπα που μέσα τους κινούνται. Διδακτικά, τα έργα αυτά συνηθίζεται διεθνώς να λέγουνται, μα το κακό είναι μήπως ούτε και διδάσκουν, παρά μόνο με την έννοια ότι κατασκευάζουν μια πρόληψη.
Πολύ θα μας έπαιρνε να λέγαμε πόσο αυτό είναι δύσκολο να γίνει έγκαιρα αντιληπτό – αφού δημιουργήσει πρόληψη – και πόσο ακόμα πιο δύσκολο να έχεις τη δυνατότητα, τα μέσα της αναπροσαρμογής, όταν η πρόληψη πια ερίζωσε σε δημιουργούς και αναγνώστες. Όταν, και απονεκρωμένες αν καταργήσεις τυπικά διατυπώσεις, διατηρείται για πολύ ακόμα στα μυαλά το περιεχόμενο της κυριαρχίας τους.
Πρωταρχική πάντως προϋπόθεση για όλα αυτά τα λεγόμενα εποικοδομήματα – όπου μπαίνουν και οι τέχνες – είναι η δημοκρατία. Ο πολυβασανισμένος τούτος λόγος, η δημοκρατία στην απόλυτα θετική της έννοια, που δεν είναι ζήτημα μόνο θεσμών – ευκολοπαραμεριζόμενων – μα προπαντός ηθών και εθίμων. Αυτή ακριβώς η δημοκρατία, όταν έχει αναπτυχθεί σαν συλλογική συνείδηση, ιστορική, εκδήλωση ωριμότητα κοινωνικοπολιτικής, η ίδια βρίσκεται στη βάση της δημιουργίας και των λογοτεχνικών έργων. Δικαιολογία που τυχόν θα την παραμέριζε, αντικαταστήνοντας την με θεσμούς – κανόνες – θα ήταν να πιστεύεις πως δεν υπάρχουν δημοκράτες στη λογοτεχνία. Μαύρα δάκρυα πρέπει μα χύσομε σε παρόμοια υποψία, μόνο ευτυχώς που ο θεός των τεχνών, τους δημοκράτες τους αποστέλνει. Φαντάζομαι μάλιστα πως αυτοπροσώπως η δημοκρατία αν ήθελε ρωτηθεί, δε θα δεχόταν να γίνει κανενός προνόμιο, αλλά μόνο κτήμα του καθενός που με τη δουλειά του την βοηθά στο δύσκολο δρόμο του βίου της.
Οι κριτικοί λοιπόν, όχι μόνο οι εξ επαγγέλματος , ανασταλτικό ρόλο έπαιξαν με τη δραστηριότητά τους στο θέμα. Τα έργα μπαίνουν σε πλαίσιο, το οποίο πλαίσιο ο κρίνοντας το καταστήνει από δικού του, απ’ τα αποστηθισμένα, γιατί παρόμοια κάντρα δεν πουλιούνται ακόμα στα καταστήματα. Η δουλειά της κριτικής βέβαια είναι άλλη, δύσκολη, περίπλοκη, πολύ ευεργετική όταν γίνεται σωστά – μα άλλο, τεράστιο ζήτημα τούτο.
Φαύλος ο κύκλος, λες κ’ οι δημιουργοί πρέπει να λιγοστεύουν για να φουντώνουν οι κριτικοί τους, οι λογοτέχνες να γίνονται κατόπι κριτικοί, να κάμουν κριτική στα λογοτεχνήματα, σ’ εκείνα ίσα – ίσα τα ζητήματα που θάπρεπε, για δικό τους καλό, να αντιστέκουνται στους κρίνοντες.
Ενώ ποτέ νομίζω τους κριτικούς δεν απασχόλησε ν’ αναζητήσουν κάποια, ολότελα άλλη, περίπτωση: την αγωνία του δημιουργού, όταν για κάτι τον χειροκροτούν, κ’ εκείνος δεν το εκτιμά αυτό ακριβώς το έργο του. Ιδού θέμα μεγάλο, και από τα σημαντικά για την πολύ γενικώτερη αξία του, κριτικών ερευνών.
Σωτήριος σ’ όλα τούτα, ο ρόλος του αναγνώστη, αυτού του μοναδικά πολύτιμου σύμμαχου του τεχνίτη, που ξεδιαλέγει τα έργα – άμα τυπωθούν – και ενάντια σε κριτικούς τα γλυτώνει. Το αναγνωστικό κοινό, σήμερα όπως ανά τους αιώνες, εξέθαψε πολλές φορές τα καταχωνιασμένα. Αλλά κατά πρώτο λόγο το κοινό πρέπει ν’ αποχτήσει τη δυνατότητα να διαβάζει, κ’ ύστερα να μην το ξεστρατίσουν κι αυτό οι κανόνες, να έχει σωστά διαπαιδαγωγηθεί, να μην του παραμορφωθεί το κριτήριο, δηλαδή και η αισθητική του αντίληψη. Μα άλλο και τούτο, τρανό θέμα.
Με την εφαρμογή αφορισμών λοιπόν πολλοί εκαταπιάστηκαν , ενώ από καταβολής κόσμου είναι γεγονός πως πρώτα τα έργα γίνουνται κ’ έπειτα θα καταταχθούν. Από τα έργα βγαίνουν οι κανόνες. Έπεται ο κανόνας, δεν προηγείται των έργων – σε όλες τις μορφές της τέχνης. Στη ζωγραφική, ο όρος «κυβισμός» π.χ. ξέρομε πώς βγήκε – Γάλλος δημοσιογράφος είδε έκθεση στο Παρίσι κ’ έγραψε στο σχετικό άρθρο του: « Αυτοί ζωγραφίζουν κύβους». Ο Monet, σε πίνακά του όπου κυριαρχεί στο τοπίο ένας πύρινος ήλιος, είχε βάλει την ονομασία: « Imression» - Εντύπωση. Και ορίστε ο 
« εμπρεσσιονισμός». Παντού και πάντοτε, την πρώτη και τελευταία λέξη, μας αρέσει είτε όχι, ο δημιουργός την έχει. Αυτός αποφασίζει. Ακόμα και για το λόγο ότι ο τεχνίτης αδιάκοπα αναζητά, δεν έχει ποτέ τελειώσει το όλο του έργο. Σ’ αυτά τα τεμαχισμένα κομμάτια του ενός συνόλου, σφυροκοπούν οι κρίνοντες τους ορισμούς. Αν όμως δεν είχαν προϋπάρξει τα έργα, πρέπει να είμαστε σίγουροι πως οι ορισμοί δεν θα είχαν πιάσει. Κι αν τώρα μας φαίνουνται τόσο φυσικοί, ωστόσο, για να γίνουν τα έργα, αυτό ήταν το δυσκολώτατο, το οποίο και εστήριζε τους κανόνες.
Η « ευκολία» των συνταγών που προσφέρθηκε, φέρνει αφελέστατα κι άλλο, φοβερό κακό: τη μεγάλη δυσκολία να ξεμάθεις την ευκολία, ως δημιουργός προπάντων, αλλά κι ως αναγνώστης. Αν σ’ αυτήν κυρίως βασίστηκες, φόβος είναι να μείνουν τα χέρια σου ξεκρέμαστα – η σκέψη σου, και το συναίσθημα, η συγκίνηση, να μην έχεις τώρα πού να τα στηρίξεις. Μετάσταση των αισθησιακών κέντρων, θα ονόμαζε η ιατρική κάποια ανάλογα στην περιοχή της φαινόμενα.
Νομίζω πως το μεγάλο πρόβλημα, αλλού βρίσκεται. Στην προοδευτική λογοτεχνία – γι’ αυτήν εδώ μιλούμε – παράγοντας κεντρικός είναι αυτή καθεαυτή η  ύ π α ρ ξ η  του προοδευτικού λογοτέχνη. Σ’ αυτόν τον λογοτέχνη, απόλυτη ανάγκη είναι, πρώτα απ’ όλα να του έχουμε ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η. Και δε θα λαθεύεται στην τέχνη του; Ασφαλώς. Μα κι αν του τραβήξεις τ’ αυτί, αν του κουνάς το φυλαχτό το προστατευτικό σα σπάθα εμπρός του, την τέχνη δεν τη σώζεις, ούτε το διαπαιδαγωγικό ρόλο βοηθάς, που είναι αναμφίβολα και δικός της.
Όταν ένας τεχνίτης βρίσκεται πεπεισμένος, ας πούμε, πως ο σοσιαλισμός είναι μια καλύτερη κοινωνική μορφή, θέλοντας και μη, από σκέψη και αίσθημα, στοιχεία του προοδευτικού σοσιαλισμού θα μπούνε στο έργο του. Αφόντας παρουσιάστηκαν αυτοί οι πεπεισμένοι, τα σοσιαλιστικά έργα αρχίζουν από κείνη τη στιγμή. Όπως για κάθε εποχή μετασχηματισμών αναγκαίων. Μα είναι βέβαιο πως θα μπαίνουν πάντα τέτοια στοιχεία στα έργα τους; Όχι. Θα τυχαίνει να μην είναι ολοφάνερα. Αλλά ακόμα και τον έρωτά του να γράψει ο προοδευτικός, κάτι το προοδευτικό θα υπάρχει, θα είναι άλλος αυτός ο έρωτας στη βαθύτερη έννοιά του, και δεν είναι τούτο διόλου περιττό – γιατί πώς να μένει η περιοχή του έρωτα έξω του σοσιαλισμού, επομένως του τεχνίτη; Με τον ίδιο τρόπο θα υπάρχουν οι θετικοί και αρνητικοί ήρωες, έστω αν δεν είναι τόσο φανεροί, αν η δόση του ενός και του άλλου δεν είναι «σωστά» γραδαρισμένη, όμως επειδή βρίσκουνται μέσα στην ίδια γενική διαμόρφωση του προοδευτικού δημιουργού – προϋπάρχουν δηλαδή του έργου του – τη δουλειά τους στην τέχνη θα βρουν τον τρόπο να την κάμουν. Και το παλιό και το καινούριο – καταπληχτικό θα ήταν να μην παρουσιάζεται στα δικά τους έργα, αφού για να φύγει ακριβώς εκείνο το παλιό, αφιερώνουν πολλά τινα, λόγου χάρη τη ζωή τους. Η πένα είναι το πολύ δευτερώτερο, οργανικά τουλάχιστον.
Από τους βασιλιάδες Λουδοβίκους, κάποιος τους ρώτησε το μυστικοσύμβουλό του για τα αντιμοναρχικά τραγούδια που τραγουδούσαν  τότε στη Γαλλία, ποιος τα κάνει, και έλαβε την απόκριση: « Μα την αλήθεια, Μεγαλειότατε...μονάχα τους γίνουνται».
Το άλλο ζήτημα, της επικαιρότητας, σχετικό με τα παραπάνω. Σήμερα, μήνας Ιούλιος, την προτεραιότητα την έχει...κ.λ.π. Ο αληθινά προοδευτικός άνθρωπος, από δικού του έχει απόλυτη συνείδηση πως υπάρχουν οι κοινωνικές προτεραιότητες. Επομένως κι ο καλλιτέχνης , ο ποιητής δεν μπορεί παρά να θέλει να τις παρακολουθεί. Καλή ώρα του έργου θα είνια, αν σταθεί ικανός να μεταπλάσει αμέσως τη θέλησή του και την έξαρση, να τα μετατοπίσει από μέσα του, για να παρουσιαστούν ως τέχνη στο έργο.
Λόγω του ότι είμαι υπερόριος, όλη την ελληνική παραγωγή δεν την έχω. Από τα γνώριμά μου λοιπόν θ’ αναφέρω εδώ, διδασκαλική σύσταση, « παράδειγμα προς μίμησιν»: το ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου « Όταν μαθεύτηκε το φονικό». Αφορά το φόνο του Αφρικανού ηγέτη Λουμούμπα, ήταν δε απολύτως επίκαιρα γραμμένο, το λεγόμενο περιστασιακό, και τέχνης προϊόν. Πώς να έγινε τάχα; Φαντάζομαι πως ο Βρεττάκος είναι μανιάτης – αν και σίγουρα δεν το ξέρω. Το παίρνω σαν δεδομένο από τη γνώση του του τυπικού. Το παράδειγμα προς μίμηση, εκείνος πρώτος το «μιμήθηκε», δηλαδή το μανιάτικο μοιρολόι, στην ουσιαστική  λειτουργία του. Ο μαύρος άνθρωπος της Αφρικής, που την ύπαρξη του πιστεύω μέχρι την παραμονή δεν την γνώριζε, δε θ’ αποτελούσε «λογοτεχνικό θέμα» δε θάφερνε συγκίνηση αισθητική, αν ο σκοπός δεθεί με την ποίηση, αν δεν έμπαινε  μέσα στο θρηνητικό της δικής του πατρίδας, κι όχι μόνο τοπικιστικά της Μάνης. Το «Φονικό», μ’ αυτόν τον τρόπο κατασκευασμένο, πανελλήνιο παίρνει νόημα, και γι’ αυτό πανανθρώπινο.
Το περιστασιακό λεγόμενο, διαστρεβλωμένη το νομίζω διατύπωση. Άνθρωποι της αφιέρωσης δεν έλειψαν ποτέ απ’ τον κόσμο, για τον πολιτισμό του και τη συνέχιση. Αφιέρωμα είναι, το κάθε τέτοιο δημιούργημα, και μικρός δεν είναι ο λόγος, γίνεται μάλιστα τεράστιος, όταν τον παραλάβει η τέχνη. Κάθομαι δε κι αναρωτιέμαι, με ποια λογική, αλλά και με ποια δύναμη κυρίως θα μπορούσε απ’ την τέχνη ν’ αποκλειστεί το αφιέρωμα.
Το επίκαιρο θέμα το φαντάζομαι απ’ τα πιο δύσκολα στην εκτέλεση. Η τέχνη φυσικά δε γίνεται μόνο με την αυθόρμητη συγκίνηση, μα και με τη σκέψη , με το στοχασμό. Πολυτιμότατο υλικό – το σήμερα επίκαιρο – για ένα λίγο – πολύ μακρυνό μέλλον, οπόταν και το έχεις καθαρά στο σύνολό του, δηλαδή και το σκέφτεσαι, για το παρόν, μπερδεύει από πολλές αιτίες το δημιουργό. Η χρονική απόσταση, η απαραίτητη στην τέχνη, δεν είναι διαβολική ιδεαλισμού εφεύρεση, υπεκφυγής καταφύγιο – όπως πολύ συχνά νομίζεται – αλλά εμπόδιο οργανικό του τεχνίτη, όσο προπάντων πρόκειται για μεγάλα θέματα. Η δυσκολία της απόστασης , για να παραμεριστεί, θα πρέπει παρόμοια υλικά του επίκαιρου θέματος να τα κουβαλείς μέσα σου, δικές σου συγκινήσεις περασμένου χρόνου, προσωπικές καταστάσεις, για να μην κρέμουνται διακοσμητικά κουδούνια του έργου. Σ’ όποιον υπάρχουν τα υλικά, έχει ήδη δημιουργηθεί η απόσταση μέσα στο χρόνο. Μ’ αυτόν τον τρόπο η σοφία της τέχνης πηδά κ’ εδώ τη δυσκολία.
Αν πολύ στάθηκα σ’ αυτά, είναι γιατί φωνές περιπαιχτικές σηκώνουνται για την επικαιρότητα, και οι φωνές σωπαίνουν μόνο με τα ίδια τα έργα, τα αφιερωμένα όταν βρίσκουνται απόλυτα στο χώρο της δημιουργίας.
Τώρα – το ότι έβαλες στην τέχνη το πολύ επίκαιρο, ασφαλώς θα πει πως σε συγκίνησε. Αν όμως δεν κατάφερες να το βάλεις αμέσως, καθόλου δε σημαίνει ότι δε συγκινήθηκες. Το επιβεβλημένο κι από τον ίδιο τον εαυτό σου, που θάριχνε την ποιότητα, είναι εχθρός της τέχνης, δηλαδή και της προπαγανδιστικής σημασίας της, όπου η ποιότητα προπαντός είναι απαραίτητη. Γιατί το καθολικό νόημα του επίκαιρου, μπορεί  επίσης να έχει πλατιά περιθώρια. Μέσα στο χρόνο. Και μ’ αυτόν ακόμα τον τρόπο – χώρια από άλλους – εξηγείται το ότι, σ’ όλον τον κόσμο, περασμένα έργα βγαίνουν κατά καιρούς ξανά στην επιφάνεια ως δραστικά αναγκαία όργανα μιας σταθερής ανακύκλησης αντίστοιχων περιστάσεων.
Η ανάγκη αντιμετώπισης άμεσων κοινωνικών προβλημάτων είναι χρέος επιταχτικό της κοινωνίας. Η τέχνη, με κάποια άνεση μπορεί να τ’ αντιμετωπίζει και ως προς το χρόνο, όταν δεν το καταφέρει άμεσα. Αυτή η δυνατότητα αντικαθιστά την αυταρχική επιβολή στην περιοχή στην περιοχή της λογοτεχνίας. Μια μάχη χαμένη δε χάθηκε, κατοπινή φέρνει νίκη. Η εμπειρία της μιας στιγμής, ανάμνηση μελλοντική καταστήνεται. Εκείνη η συγκίνησή σου που δεν έγινε τέχνη τούτη τη φορά, θα σε κατατρέχει όπου κι αν βρίσκεσαι, και η χαμένη καθώς τη θαρρείς στιγμή θα ξεφυτρώσει αλλού η ίδια κι’ όμοια. Για να γίνει άλλο έργο. Ίσως ολότελα διαφορετικό – ακόμα και σε περιεχόμενο. Όλα μπορεί ο τεχνίτης να τα χάσει, αυτό που  στα σίγουρα του απομένει, από θεούς κι ανθρώπους αναφαίρετο, είναι ακριβώς οι συγκινήσεις του. Τούτα τα κατάπρωτα εργαλεία της δουλειάς του.
Ο ρεαλισμός του περιεχομένου – σχετικό επίσης θέμα – δεν είναι αναγκαστικά ταυτόσημος με την πιστότητα στην περιγραφή του εξωτερικού κόσμου. Αν δεν περάσει αυτός ο κόσμος μέσα απ’ το εσωτερικό εργαστήρι, μάταιο είναι να συναγωνίζεται το φωτογραφικό φακό, γιατί αυτός σήμερα πια περίφημες συνθέσεις παρουσιάζει. Μα στη λογοτεχνία, άλλα τα μέσα για να φτάσει στο δικό της συνθετικό αποτέλεσμα. Όταν η πιστότητα συχνά τυχαίνει να μην είναι παρά περιγραφική, οπτική μόνο, τότε και ξέφυγε η υπόθεση, σ’ έχει απομακρύνει απ’ την πραγματικότητα, απ’ το ρεαλιστικό ίσα – ίσα περιεχόμενο που αναζητάς. Ακόμα και η « παραποίηση», στην τέχνη, μπορεί να μοιάζει περισσότερο με το πραγματικό, η μαστοριά του τεχνίτη να βρίσκει παραπάνω το ρεαλισμό στην παραποίησή του, παρά στα όσα δίνει το ρεαλιστικό στοιχείο. Καθαρά φαίνεται αυτό στις εικαστικές τέχνες, σ’ εκείνες λόγου χάρη τις δαιμονικές παραμορφώσεις του Γκόγια και του Πικασσό – τα πασίγνωστα – όπου σ’ αυτές μαθαίνουμε πώς μπορεί κι’ από την ανάστροφη να πλησιαστεί η πραγματικότητα. Για όποιον θα ζωγράφιζε φρούτα τόσο φυσικά, ώστε να τρέχουν τα πουλιά να τα τσιμοπολγήσουν, έχει ειπωθεί τούτο το σοφό: « Σκοπός της τέχνης είναι τάχα να  π α ρ α π λ α ν ά τα σπουργίτια;»
Τι να πρωτοπείς για της τέχνης τα μυστήρια, όταν ξέρομε πια πως και « Τα άνθη του κακού», τίτλος τρεις φορές αλλαγμένος μέχρι να πάρει όλη την ένταση της έννοιας του περιεχομένου, μέσα σ’ ένα εφιαλτικό όνειρό του ο Μπωντλαίρ τελικά τον βρήκε. Και στα ελληνικά γράμματα, κάποια παράδοση θα πρέπει να δημιουργηθεί, να μιλούν κάποτε οι τεχνίτες από ζωντανοί για ατομικές στην τέχνη τους περιπτώσεις, σεμνότητα ή ό,τι άλλο, θα βρεθεί τρόπος να τα παραμερίσουν, οι νέοι να τους το ζητούσαν, το αναγνωστικό τους κοινό, για το χατήρι της τέχνης και τη σωτηρία της, να μην αφήνουν ολότελα ξέφραγο χωράφι όπου οι επιζώντες να πλέκουνται.
Το κάθετι που πονείς, εσύ πρώτος το νιάζεσαι, προτιμώτερο πάντα είναι να το βάζεις εσύ προς συζήτηση, πριν το κάμουν οι άλλοι.
Κι όλες αυτές οι περιπλοκές, επειδή οι σχέσεις του δημιουργού δεν είναι μόνο σχέσεις με τον έξω κόσμο, αλλά εξίσου και με το δικό του κόσμο , τον εσωτερικό. Υποκειμενικοί και αντικειμενικοί είναι οι παράγοντες που καθορίζουν τη δημιουργία. Με τον εαυτό σου πρώτα απ’ όλα ταχτοποιημένος θα είσαι, για να ταχτοποιηθείς και με τα εξωτερικά. Αλλιώς όλα στην τέχνη θα ήταν ευκολώτερα.
Τόσο πολυσύνθετα όμως είναι, που πολλά παράδοξα μπορεί να γίνουν. Και το γνωστό του Μπαλζάκ: ο αστός και βασιλόφρων, που εξαναγκάστηκε απ’ την πραγματικότητα να παρουσιάσει μ’ όλη τη δραματική ωμότητα την αστική δική του τάξη, ώστε να τον αναφέρει ο Μαρξ σε οικονομικοπολιτικό του έργο. Από κείνον το μυθιστοριογράφο έμαθε, λέει, περισσότερα για την τοτινή κατάσταση της Γαλλίας, απ’ όπου και έβγαλε γενικώτερά του συμπεράσματα, παρά από οικονομολόγους.
Στους προοδευτικούς δημιουργούς – τόσο περισσότερο – να τους έχομε λοιπόν εμπιστοσύνη, όσο ακόμα ζουν και το έργο τους συνεχίζεται, για να καταγίνουνται με το γράψιμο, να μη σωπάσει η φωνή τους, καθόλου δύσκολο πράγμα να γίνει. Το οποίο και έγινε.
Όταν ο άνθρωπος – ως δημιουργός – βοήθεια φωνάζει στην τέχνη, αλλά μες στη ζωή νομίζει πως βρίσκει ένα μπερδεμένο μίτο που όσο τον σκαλίζει και μπλέκεται, επειδή δεν είναι ετοιμασμένος από ιστορική τοποθέτησή  του να τον ξεδιαλύνει, μπορεί να πάρει δρόμο παραλογιασμένος να καταφύγει στη φυγή – μαζί και με το έργο του – πιστεύοντας πως δεν υπάρχει παρά το χάος τριγύρω. Αλεργικός σε κάθε παρόμοια παραγωγή δε θα πρέπει να είσαι. Γιατί για να έχεις δ ι κ α ί ω μ α να παραμερίζεις ολότελα ορισμένα έργα, άξια παραμερισμού, θα χρειαζόταν να κρατούν τους ενδιάμεσους σταθμούς, τις αποχρώσεις, να μην μπουν όλα σ’ ένα σάκο με παραπλήσιες – έστω – επιγραφές. Το χρέος της λογοτεχνίας, για να ξανεφέρει πίσω το δραπέτη, είναι να του αποδείχνει με της λογοτεχνίας τα μέσα, τα έργα, πως μπλέχτηκε μες στο λαβύρινθο της πολυσύνθετης με τις τραγικές αντιθέσεις της πραγματικότητας, όπου όμως υπάρχει η πόρτα για να βγεις σ’ ό,τι πολύτιμο ποτέ θα κατέχεις: τον κόσμο. Αυτό όμως αφορά κυρίως τη στενή αστική λογοτεχνία, που δεν είναι εδώ το θέμα.
Ν’ αφήσομε περιπτώσεις αστών κι ας πάμε στους αντίθετους. Δικό τους προπάντων στοιχείο είναι το ρωμαλέο στην τέχνη, το αισιόδοξο λεγόμενο.
Συλλογική αισιοδοξία – ή το αντίθετο – δύσκολα πείθομαι ότι υπάρχει στη ζωή. Συνθήκες του ενός ή του άλλου υπάρχουν, όπου ζουν ιδιοσυγκρασίες διαφορετικές: από κληρονομικότητα ακόμα, που έχει την επίδρασή της στο χαρακτήρα, και περιβάλλον, ανατροφή, σπουδές, και συναντήσεις ανθρώπων που η ύπαρξή τους σε διδάσκει, με την πλατύτερη έννοια, όλα τούτα θα δημιουργήσουν σκοπιές ενατένισης του κόσμου, και άλλος βλέπει παραπάνω το δραματικό στοιχείο, άλλος το αντίθετο, κι ο Ντάντε που εσύνθεσε την κόλαση και τον παράδεισο, η  « Κόλαση» είναι το μέγα αριστούργημά του, από τα τραγικά στοιχεία ξεχείλισε της μεγαλοφυΐας του η μυθοπλασία. Η περίπτωση είναι απ’ τις πολύ τυπικές. Το ρωμαλέο στην τέχνη – που δεν είναι πάντα συνώνυμο αισιοδοξίας – χωρίς ασφαλώς να το θέλει ο Ντάντε, μέσα στην κόλαση, κι όχι στον παράδεισο , το ολοκλήρωσε.
Εκτός αν πρόκειται για αισιοδοξίες που θα είχαν πηγή τους μακάρια αυτοϊκανοποίηση, αδυναμία μυαλού ακίνητου να ερευνά τα αίτια και τα αιτιατά, από κει και πέρα, δε θα πρέπει να μπερδεύεται η κοινωνική ας λέγαμε αισιοδοξία με την ατομικη. Άλλη έννοια έχει το αισιόδοξο απέναντι στη ζωή, η δυναμική ενατένισή της που πηγάζει από κοσμοθεωρίες, και διαφορετικά είναι στον ιδιωτικό τομέα. Τις απαισιόδοξες σχεδόν συνθήκες, πώς να τις αντιμετωπίζεις, εκεί είναι η υπόθεση, το πραγματικό πρόβλημα, τι κάνεις για ν’ αλλάξουν, αυτό είναι το κριτήριο της αισιοδοξίας ή του αντίθετου. Η παγκόσμια λογοτεχνία έχει εδώ να παρουσιάσει τη συνταραχτική του Μαγιακόφσκι περίπτωση.

" Επιθεώρηση Τέχνης" τεύχος 93, Σεπτέμβριος 1962, σελ.327 - 335