"ίσως εκεί που κάποιος αντιστέκεται χωρίς ελπίδα , ίσως εκεί να αρχίζει η ανθρώπινη ιστορία, που λέμε , κ΄η ομορφιά του ανθρώπου...''

Με αφορμή το θάνατο του Γιάννη Ρίτσου στις 11Νοεμβρίου 1990 και την " Ελένη" του Ευριπίδη που διδάσκεται στην Γ΄Γυμνασίου

Γιάννης Ρίτσος

Μια "ανάγνωση" στην "Ελένη" του

 Γιώργη Γιατρομανωλάκη,αποσπάσματα μιας εισήγησής του στο Διεθνές Συνέδριο που οργάνωσε το Πανεπιστήμιο Βρυξελλών το 1996 με θέμα το μύθο της Ελένης. Η εισήγηση του Γιώργη Γιατρομανωλάκη, που αφορά στην "Ελένη" του Ρίτσου, έχει δημοσιευτεί ολόκληρη στο περιοδικό "Πολίτης".

"Ενα πολιτικό ποίημα;"

Η "Ελένη" (με άρθρο οριστικό) γράφεται, σύμφωνα με το χρονολογικό δείκτη στο τέλος του ποιήματος, στο Καρλόβασι από τον Μάιο ως τον Αύγουστο του 1970, όπου βρίσκεται ο ποιητής περιορισμένος κατ' οίκον από τη δικτατορία του 1967. Τυπώνεται αυτοτελώς το Μάρτιο του 1972, με ένα χαρακτικό της Βάσως Κατράκη και φέρει την αφιέρωση Στη μνήμη της ΝΙΝΑΣ της αδελφής μου. Η Νίνα πεθαίνει τον Φεβρουάριο του 1970 και ο θάνατός της βυθίζει τον ποιητή σε μεγάλο πένθος. Η πάντοτε επαρκώς πληροφορημένη Χρύσα Προκοπάκη στην πρώτη σημείωση της μελέτης της "Πορεία προς τη "Γκραγκάντα"" γράφει: "Πρότυπο για την ανάπλαση της μυθολογικής Ελένης στάθηκε η χαμένη μορφή της αδελφής" του Ρίτσου.

Η Τέταρτη Διάσταση

Η Τέταρτη Διάσταση αποτελεί μια ιδιαιτέρως σημαντική και σημαδιακή συλλογή του Ρίτσου. Συγκροτείται μέσα σε είκοσι περίπου χρόνια και αποτελείται από 18 μεγάλα πεζόμορφα ποιήματα, τα περισσότερα των οποίων έχουν ως θέμα - τίτλο ένα μυθολογικό, πιο συγκεκριμένα ένα τραγικό πρόσωπο, τον Ορέστη, τον Αγαμέμνονα, τον Φιλοκτήτη, τη Φαίδρα, την Περσεφόνη ή την Ιφιγένεια. Πρόσωπα κυρίως από τον οίκο των Ατρειδών, ή πρόσωπα του τρωικού και του αθηναϊκού κύκλου - περιέργως όχι από τον οίκο των Λαβδακιδών. Τα μεγάλα αυτά κείμενα αρχίζουν να γράφονται από το 1956. Εναρκτήριο ποίημα της συλλογής είναι η λιτή "Σονάτα του σεληνόφωτος" (1956) και το τελευταίο (χρονολογικά) η "Φαίδρα" (1954). Τα περισσότερα από αυτά τα ποιήματα εκφέρονται ως μονόλογοι, συνήθως από το επώνυμο πρωταγωνιστικό πρόσωπο με αποδέκτη κάποιον φίλο, σύντροφο ή επισκέπτη. Η Σονάτα, λ.χ., που εγκαινιάζει αυτό το ποιητικό είδος, έχει δύο δραματικά πρόσωπα: τη Γυναίκα με τα Μαύρα που μιλεί, μονολογεί και τον (ανώνυμο) Νέο που την ακούει σιωπηλός. Ανάλογα είναι και τα δραματικά πρόσωπα της "Ελένης", κάτι που πιστεύω δεν είναι τυχαίο. Η γερασμένη Ελένη (Γριά - γριά - εκατό, διακόσω χρονώ, όπως περιγράφεται) μονολογεί ή μάλλον απευθύνει το λόγο χωρίς καμιά διακοπή σε κάποιον ανώνυμο Επισκέπτη, νεότερο οπωσδήποτε από αυτήν, παλαιότερα θαυμαστή της, τώρα βουβό πρόσωπο.
Η θεατρικότητα αυτών των κειμένων δηλώνεται από το γεγονός ότι έξω από τον ποιητικό μονόλογο, προτού δηλαδή αρχίσει και αμέσως μόλις περατωθεί το ποιητικό κείμενο, υπάρχουν τυπωμένα με διαφορετικά στοιχεία (μέσα σε παρένθεση, πάντοτε) κάποια εισαγωγικά, "σκηνοθετικά" σχόλια. Τα Σχόλια εκφέρονται σε τρίτο πρόσωπο και είναι προφανές ότι ανήκουν σε κάποιο πρόσωπο που βρίσκεται έξω από τη δράση του ποιήματος - στον ίδιο τον αόρατο και ωστόσο πανταχού παρόντα σκηνοθέτη Ποιητή. Τα Σχόλια αυτά είναι ποικίλου περιεχομένου, καθώς άλλοτε περιγράφουν το πρόσωπο που ομιλεί, τις κινήσεις, τα ενδύματά του, άλλοτε περιγράφουν το χώρο, εξωτερικό ή εσωτερικό, όπου, συχνά, μας προσφέρουν κάποια ρεαλιστική σκηνογραφία ή σκηνοθεσία - συνήθως έχουμε κάποιο κλειστό χώρο, μια ημιφωτισμένη κάμαρα με ευδιάκριτα τα ίχνη της ανεπανόρθωτης φθοράς, και κάποια απομεινάρια περασμένου μεγαλείου - άλλοτε πάλι μας παρέχουν κρίσεις και πληροφορίες.
Στην "Ελένη" τα Σχόλια είναι εκτενέστερα - άλλωστε η Ελένη είναι σχεδόν τριπλάσια σε μέγεθος από τη "Σονάτα", 4 σελίδες το ένα ποίημα 11 το άλλο. Αυτό που περιγράφεται στα εναρκτήρια Σχόλια είναι η επίσκεψη στην Ελένη, ύστερα από χρόνια, ενός παλαιού γνωστού της και προφανώς θαυμαστή της. Η Ελένη ζει σε μια παλαιά αρχοντική μονοκατοικία με κήπο και αγάλματα, στα πρόθυρα της κατάρρευσης: φθορά, ασοβάντιστοι τοίχοι, πεσμένοι, ξεθωριασμένα παραθυρόφυλλα... η ίδια εγκατάλειψη στον κήπο... σιντριβάνια χωρίς νερό, μουχλιασμένα. Στα ωραία αγάλματα λειχήνες. Μια σαύρα ακινητούσε ανάμεσα στο στήθος μιας νεαρής Αφροδίτης, ζεσταμένη απ' τις τελευταίες ακτίνες του ηλιογέρματος. Ο διστακτικός επισκέπτης χτυπά το κουδούνι, του ανοίγουν ύστερα από κάποια καθυστέρηση. Ακολουθεί η περιγραφή του εσωτερικού, όπου έχουμε την εικόνα της θλιβερής Κρεβατοκάμαρας - εδώ κατά ειρωνικό τρόπο βρίσκεται η σκηνή του δράματος - με την ασάλευτη, καθισμένη στο κρεβάτι της Ελένη. Μετά το μακρύ μονόλογό της, όταν γέρνει το κεφάλι και αποκοιμιέται, ο επισκέπτης, εγκαταλείπει το σπίτι μέσα σ' ένα αόριστο φόβο. Ομως οι φωνές των υπηρετριών, τον επαναφέρουν πίσω: Η Γριά γυναίκα δεν κοιμάται, έχει πεθάνει. Ακολουθεί η λεηλασία του σπιτιού, ο ερχομός της αστυνομίας και η μεταφορά της νεκρής στο Νεκροτομείο. Μόνο τότε φεύγει ο Επισκέπτης, μέσα στο φεγγαρόφωτο κι εκείνος, όπως και ο Νέος της Σονάτας, αλλά χωρίς την αισιοδοξία του Νέου: Στράφηκε και κοίταξε. Είχε βγει το φεγγάρι. Φωτίζονταν αχνά τα αγάλματά της, μόνα, δίπλα στα δέντρα, έξω από το σφραγισμένο σπίτι. Και ένα ήσυχο, παραπλανητικό φεγγάρι.
Πού θα πήγαινε τώρα;

Ο μύθος

Δεν προτίθεμαι να μιλήσω για τη σημασία της μορφής και του μύθου της Ελένης στην ελληνική και στην ευρωπαϊκή τέχνη και λογοτεχνία, αρχαία και νεότερη. Αλλωστε πολλοί έχουν ήδη μιλήσει για το θέμα αυτό. "Ούτε θα δοκιμάσω να συγκρίνω τον τρόπο με τον οποίο ο Ρίτσος προσλαμβάνει το συγκεκριμένο μύθο, με τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν και χρησιμοποιούν το μύθο άλλοι Ελληνες ποιητές, ο Σικελιανός, ο Σεφέρης, ο Σινόπουλος κλπ. Ετσι κι αλλιώς υπάρχει στον Ρίτσο, όπως υπαινίχθηκε ήδη, μια ηθελημένη σύγχυση της μυθολογίας και της ιστορίας, της προσωπικής περίπτωσης και της πολιτικής κατάστασης, γεγονός που τον διακρίνει σαφώς από τους άλλους ποιητές. Η Ελένη, λ.χ., του Σεφέρη φαίνεται περισσότερο "ανεξάρτητη" από προσωπικά στοιχεία, όπως γίνεται με την Ελένη του Ρίτσου. Επιπλέον, η Ελένη του Ρίτσου, όπως συμβαίνει και με τα άλλα πρόσωπα της "Τέταρτης Διάστασης", ζει (και τούτο φαίνεται πολύ καθαρά) στο δικό μας καιρό, σε ένα δικό μας περιβάλλον όπου τα δεδομένα και τα στοιχεία (υλικά και μη) του πολιτισμού και της σύγχρονης ιστορίας συνείρονται με μυθολογικές αναφορές. Μπορούμε όμως να κάνουμε δυο τρεις γενικές, παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να εννοήσουμε καλύτερα τα πράγματα.
1. Ο Τρωικός πόλεμος, όπως αναφέρεται από τον Ρίτσο, λίγη σχέση έχει με το μυθικό (κατακτητικό ή όχι) πόλεμο του Ομήρου. Οπως έχουν παρατηρήσει και άλλοι, ο πόλεμος αυτός θυμίζει μάλλον τον ελληνικό Εμφύλιο.
2. Οι μυθολογικοί ή μη ήρωες και ηρωίδες της Τέταρτης Διάστασης (συμπεριλαμβάνεται και η Ελένη) αποτελούν ευδιάκριτες περσόνες του ποιητή. Τουλάχιστον σε ένα μεγάλο βαθμό η φωνή τους ηχεί ως φωνή του Ρίτσου.
3. Τα πρόσωπα που εκφέρουν τον ποιητικό μονόλογο, δηλαδή οι πρωταγωνιστές ήρωες των ποιημάτων, δεν εμφανίζονται ως πρόσωπα δρώντα, ως πράκτορες κάποιας εξελισσόμενης δράσης στο παρόν. Εμφανίζονται, είτε πριν από την ανάληψη κάποιου σημαντικού έργου, όποτε διαλογίζονται περί του πρακτέου (όπως, λ.χ., γίνεται στον "Ορέστη" και στον "Φιλοκτήτη"), είτε εμφανίζονται πριν από την τελική πράξη του βίου τους, λίγο πριν από το θάνατό τους και κάνουν λόγο για κάποιο ένδοξο παρελθόν ως τραγικοί εξάγγελοι, ή ρεπόρτερ (όπως, λ.χ., κάνουν ο Αγαμέμνων και η Ελένη).
http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=3747767&publDate=1998-11-15%2000:00:00.0

Τατιάνα Γκρίτση - Μιλλιέξ, " Η Ελένη" του Γιάννη Ρίτσου

Ποια είναι η Ελένη;

....η Ελένη αντιμετωπίζεται ανθρώπινα για πρώτη φορά από τον Γιάννη Ρίτσο και είναι ο μόνος που τολμάει να γεμίσει το άδειο πουκάμισο.
 Το ποίημα αρχίζει μ' ένα σκηνικό πρόλογο και τελειώνει μ' έναν επίλογο επίσης σκηνικό. Αυτός είναι ένας τρόπος να περιχαρακώσει ο ποιητής το χώρο των διαδραματιζομένων...Το διαχρονικό στοιχείο δεσπόζει σε όλο το έργο. Ένας χρόνος αδιαίρετος που θα ήθελα να τον  ονομάσω μνήμη  τοπογραφική. Όσο αυτή η μνήμη βαθαίνει , τόσο και ανακαλύπτει τη συνέχεια της. Και ο θάνατος είναι στάση, όχι τέλος. Πάει πέρα απ' αυτόν για να βρει ό,τι μένει αθάνατο και να το ανασύρει στην επιφάνεια. Νεκροφάνεια ίσως. Ένας ελληνισμός που Γερνάει, φαίνεται πώς πέθανε και άξαφνα ξανανιώνει.
Ένας ατελείωτος μονόλογος είναι " Η Ελένη "μπροστά σ' έναν σιωπηλό επισκέπτη από τα περαμένα

   " Είταν πολύ νέος τότε` - εικοσιδύο; εικοσιτριώ;"

 Μπαίνει ο παλιός γνώριμος στον κήπο. Ένα κήπο σημερινό ή πριν τρεις χιλιάδες χρόνια. Το άγαλμα της Αφροδίτης σε μία γωνία.

" Κ' εκείνη; Όχι, όχι. - δεν είναι δυνατόν. Γριά- γριά- εκατό, διακόσω χρονώ. Πριν από πέντε χρόνια- Όχι , όχι . Το σεντόνι τρύπιο. Εκεί , ασάλευτη` καθιστή στο κρεββάτι` καμπουριασμένη"

Είναι η Ελένη. Αιώνιο σύμβολο και ιερό μνημείο και ρήμαγμα. Ο σκηνικός πρόλογος του ποιητή μύηση και υποβολή. Υπαρξιακή δραματοποίηση. Ξετυλίγεται ο θρύλος της απαστράπτουσας νεότητας και του θεϊκού κάλλους, οι διεργασίες, οι μεταμορφώσεις, η φθορά, ο θάνατος.

...Έχει αποδεχτεί τη μοίρα της , τη μοίρα του ανθρώπου που εγκαρτερεί. Έζησε σε όλους τους καιρούς και σε όλους τους τόπους . Χιλιάδες ζωές. Γνωρίζει καλά το αναπόφευκτο. Και στα στερνά της αναπολεί,  ξεδιπλώνει στη μνήμη της έργα και ημέρες, ζυγιάζει κρίνει και αποφθέγγεται.

....Είδε και έζησε πολλά . Γνωρίζει πια τι σημαίνουν οι Ιθάκες, οι πόλεμοι , οι εχθρότητες, οι δόξες, ο μόχθος του ανθρώπου , η προσδοκία του. Και τώρα στο κατώφλι του θανάτου η Ελένη , εκατό, διακόσω και τριών χιλιάδων χρόνων , αναλογίζεται με στωικότητα το εφήμερο του βίου και το οδυνηρό αναπότρεπτο του τέλους. Ό,τι κρατάει στα χέρια της είναι στάχτη.

Ξαναζωντανεύει καταστάσεις και πρόσωπα, που χάραξαν βαθιά  σημάδια στη ζωή της- γιατί όχι στη ζωή της ανθρωπότητας- τα κατατάσσει με τη γαλήνη ενός αρχειοφύλακα, χωρίς οργή, χωρίς μνησικακίες. Με κατανόηση και σοφία. Μόνο πίκρα για τις φευγαλέες χαρές, για τη ματαιότητα των θρήνων, του πόνου και των παθών.

" Και γελάω. Πώς είταν δίχως νόημα όλα, δίχως σκοπό και διάρκεια και ουσία - πλούτη, πόλεμοι, δόξες και φθόνοι, κοσμήματα και η ίδια η ομορφιά μου.

Τι ανόητοι θρύλοι, κύκνοι και Τροίες και έρωτες κι ανδραγαθίες.

Συνάντησα πάλι σε πένθιμα , νυχτερινά συμπόσια τους παλιούς εραστές μου με άσπρα γένεια, με άσπρα μαλλιά, με κοιλιές ογκωμένες, σα νάταν έγκυοι κιόλας απ' το  θάνατο τους, να καταβροχθίζουν με μια ξένη βουλιμία τα ψημένα τραγιά , χωρίς να κοιτάζουν τη σπάλα - τι να κοιτάξουν; - μια επίπεδη σκιά τη γέμιζε  όλη με ελάχιστες κηλίδες.

(...) Τρόμαζα μόνο να βλέπω στη μορφή τους το πέρασμα και των δικών μου χρόνων. Έσφιγγα τότε τους μυώνες της κοιλιάς μου, έσφιγγα μ' ένα ψεύτικο χαμόγελο τα μάγουλά μου, σάμπως να στέριωνα μ' ένα φτενό δοκάρι δυό ετοιμόρροπους τοίχους."

Αυτό το σπαρακτικό στοιχείο της φθοράς και του ανεπίστροφου ερμηνεύει ο Ρίτσος, ένας ποιητής σπάνιας ευαισθησίας....

....Σπόρος και συνέχεια της  ζωής  η Ελένη του Ρίτσου. ..

(...) " Ω βέβαια , θα πρέπει πολύ να γεράσουμε , πολύ , ώσπου να γίνωμε δίκαιοι, να φτάσωμε εκείνη την ήμερη αμεροληψία, τη γλυκειά ανιδιοτέλεια στις συγκρίσεις, στις κρίσεις, όταν δικό μας πια μερτικό δεν υπάρχει πια σε τίποτα πάρεξ σ' αυτή την ησυχία."

...Χαρακτηριστικό είναι όλο το αντιπολεμικό απόσπασμα μέσα σ' αυτό το ποίημα:

" Τώρα ξεχνώ τα πιο γνωστά μου ονόματα ή τα συγχέω μεταξύ τους-"

Αραδιάζει ονόματα η Ελένη: Πάρις, Μενέλαος, Ανδρομάχη, Αχιλλέας, Κασσάνδρα, Τεύκρος. Ποιο οι εχθροί , ποιοι οι φίλοι; Καμιά διαφορά , όλοι ίσοι στην ανάμνησή της, όλοι

(...) και ξαφνικά όλο το τοπίο με τα καράβια, τους ναύτες και τ' αμάξια, βούλιαξε μέσα στο φως και στην ανωνυμία.

...Τούτη η γυναίκα, δίχως το μύθο της ομορφιάς μα ούτε και της προσωπικής της ιστορίας, μπορεί να μιλάει αυτή την απλή την παντοτινή γλώσσα στον αιώνιο στρατιώτη

" Εσύ τι κάνεις; Είσαι πάντα στο στρατό; Να προσέχεις. Μη σκοτίζεσαι τόσο για ηρωισμούς, για αξιώματα και δόξες. Τι να τα κάνεις;...

...Ανταγωνισμοί, στερεμένες επιθυμίες, ματαιότητα. Να τι απομένει απ' τους πολέμους. Απομένει όμως και κάτι άλλο, η γνώση των συμφερόντων που τους γέννησαν. Κατακτητικά, οικονομικά συμφέροντα που τα ντύναμε με ιδεολογικά περιβλήματα, ενώ δεν ήταν παρά άδεια σακούλια που τα παραγεμίζαμε με άχυρο...

...Ο χρόνος είναι αδιαίρετος. Τριήρεις και τέθριππα συνυπάρχουν αρμονικά με το μεγάλο ρολόι της Μητρόπολης όπως υπάρχουν αμετακίνητα οι καθημερινές χειρονομίες των ανθρώπων. Σκέφτουμαι πως παιδί ο Ρίτσος, ανάμεσα σε μητέρα και αδελφές, θα παρακολουθούσε με έντσαη και προσοχή κάθε κίνησή τους και τις κατέγραφε τόσο καλά στο νου του, έτσι, που κάθε φορά που μας μιλάει για γυναίκες να μας εντυπωσιάζει με την ακρίβεια της περιγραφής των κινήσεων τους και πολλές φορές και της σκέψης τους:

(...) Μια γυναίκα παίρνει απ' το στρογγυλό λευκό βαζάκι την κρέμα του προσώπου με έμπειρη κίνηση των δύο δακτύλων της, (...)

Η Ελένη μπροστά στον καθρέπτη ή η οποιαδήποτε άλλη γυναίκα, αιώνες τώρα κάνουν την ίδια αυτή κίνηση. Μα γενικότερα, δε γνωρίζω ποιητή που να έχεο προσέξει πιο πολύ ό,τι τον περιτριγυρίζει κάθε δευτερόλεπτο της ζωής του.Ακούει , βλέπει, αισθάνεται. Δεν του διαφεύγει τίποτα και το πιο ελάχιστο τον συγκλονίζει. Ο μυστηριώδης ήχος, οι δονήσεις μέσα στην ακινησία...και που αποτελούν τη συμπαντική του ταυτότητα....ο κόσμος στο σύνολό του μα και στο ελάχιστο ηλεκτρόνιο του , τόσο που να μπορεί να αισθάνεται ή να βλέπει τη γέννηση μιας καινούριας ρυτίδας, ν' ακούει ένα κρύσταλλινο ανθογυάλι να ηχεί από μόνο του.

( ...) μεταθέτοντας την προσοχή απ' τον προηγούμενο ήχο στην απλότητα του τίποτα.

Οι ώρες που έχει περάσει ο Ρίτσος μοναχός του - εξορίες, φυλακές, σανατόρια - έχουν οξύνει την όραση, την προσοχή του στο ελάχιστο, στα μικροκαθέκαστα και πολλές φορές αυτά τα ασήμαντα φορτισμένα ποιητικά μας δίνουν την πιο καθαρή του ποίηση. Τέτοιες στιγμές είναι εκείνες της Ελένης σαν αναθυμιέται τα παιδικά της χρόνια στις όχθες του Ευρώτα καρτερώντας

           (...) μια μαύρη πεταλούδα με πορτοκαλιές ραβδώσεις να κάτσει σε μια φλούδα, απορημένη που, ενώ μένει ακίνητη, κινείται, κι αυτό με διασκέδαζε που οι πεταλούδες, αν και έμπιρες του αέρα, δεν έχουν ιδέα από ταξίδια στο νερό κι από κωπηλασίες. Και ήρθε.

...Μέσα σ' αυτή την τραγική γνώση του παρόντος, η Ελένη ξαναβρίσκει τον παλμό της αναμονής και της ελπίδας, μιας ελπίδας που πραγματοποιείται.

           Αν δεν ελπίζεις πώς να προσδοκάς το ανέλπιστο;

.....Αν η Σονάτα του σεληνόφωτος ....είναι η τραγωδία της μοναξιάς και της απελπισίας, Η Ελένη είναι η εναγώνια αλλά φιλοσοφημένη παραδοχή. Και το " μήνυμα" της; Γιατί υπάρχει " μήνυμα" κι είναι συγκλονιστικό. Αγώνας, αντίσταση, έστω και χωρίς ελπίδα...

Χωρίς ελπίδα τούτη τη στιγμή... Ο ανειρήνευτος αγώνας μέσα από βασανιστικές διακυμάνσεις, ανόδους και πτώσεις, θ' ανοίξει ρωγμές για τις ελπίδες, για να λάμψει η ομορφιά του ανθρώπου.

Εδώ η ποίηση του Ρίτσου συλλαμβάνει σφαιρικά το δράμα της ανθρωπότητας και τα μεγάλα ερωτηματικά και διλήμματα του ατόμου. Τη μοίρα του κόσμου που προσδιορίζεται a priori , από αθέατες δυνάμεις. Το τραγικό μεγαλείο του ατόμου, που φτερώνει κι αναδέχεται την υπέρτατη θυσία, που απ΄τα μεσούρανα γκρεμίζεται στα τάρταρα.

        Α, ναι, πόσες ανόητες μάχες, ηρωισμοί, φιλοδοξίες, υπεροψίες,

       θυσίες και ήττες και ήττες, κι άλλες μάχες, για πράγματα που κιόλας

       είταν από άλλους αποφασισμένα, όταν λείπαμε εμείς. Και οι άνθρωποι, αθώοι,

       να χώνουν τις φουρκέτες των μαλλιών μες στα μάτια τους, να χτυπούν το 

        κεφάλι

      στον πανύψηλο τοίχο, γνωρίζοντας βέβαια πως ο τοίχος δεν πέφτει

      ούτε ραγίζει καν, να δουν τουλάχιστον μες από μια χαραμάδα

      λίγο γαλάζιο ασκίαστο απ' το χρόνο και τη σκιά τους. Ωστόσο - ποιος ξέρει-

      ίσως εκεί που κάποιος αντιστέκεται χωρίς ελπίδα, ίσως εκεί να αρχίζει

      η ανθρώπινη ιστορία, που λέμε, κ' η ομορφιά του ανθρώπου

      ανάμεσα σε σκουριασμένα σίδερα και κόκκαλα ταύρων και αλόγων,

      ανάμεσα σε πανάρχαιους τρίποδες όπου καίγεται ακόμα λίγη δάφνη

      κι ο καπνός ανεβαίνει ξεφτώντας στο λιόγεμα σα χρυσόμαλλο δέρας.

Είναι οι κορυφαίες στιγμές της Ελένης. Ο ποιητής με διαρκείς ποιητικές μεταθέσεις και με σπαραχτική ειλικρίνεια μας δίνει την πάλη του εφήμερου με το αιώνιο, τη δύναμη της αντίστασης που ανατρέπει το θάνατο.

( Το κείμενο της Τατιάνας Γκρίτση - Μιλλιέξ βρίσκεται στο " Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος, Αθήνα 1980, σελ 547-555)