Ανάμεσα απ' τη φλόγα δυό χεριών, που σαν χωνί, αγκαλιάζανε το στόμα, άκουσα τη φωνή σου απόψε, ΕΠΟΝ, κι ω, πώς αχεί στ' αυτιά και τώρα ακόμα! Για λευτεριά, για ενότητα μιλούσε: - Αδέρφια εμπρός, στην πάλη την κοινή. Κι ω, πώς στα λόγια εκείνα αναριγούσε η σκλαβωμένη κι άβουλη ψυχή. Μιλάν τα νιάτα, τ' άτρομα, τα θεία, ακούστε τη θερμή τους τη φωνή και σμίχτε τη δειλή σας την πορεία, με την παρέλασή τους τη λαμπρή. Πρωτόσταλτα της νίκης χελιδόνια, - μιλά η ΕΠΟΝ, η φλόγα μιας γενιάς - και λουλουδίζουν οι καρδιές σαν κλώνια και μια άνοιξη σιμώνει λευτεριάς. Μάρτης 1943 Σοφίας Μαυροειδή - Παπαδάκη Της νιότης και της λευτεριάς, ποιήματα, Θεμέλιο, Αθήνα 1978 Στις 23 Φλεβάρη 1943, σε ένα μικρό σπίτι, στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3 στους Αμπελόκηπους, ιδρύεται η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η θρυλική ΕΠΟΝ , η μεγαλύτερη νεολαιίστικη οργάνωση της χώρας.
Στις 23 Φλεβάρη του 1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ, η μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση της νεολαίας , η οποία πολέμησε τους κατακτητές και τους συνεργάτες τους γράφοντας σελίδες άφθαστου ηρωισμού. 450 χιλιάδες επονίτες και επονίτισσες και 150 χιλιάδες αετόπουλα πρωτοστάτησαν στον αγώνα του ελληνικού λαού για την απελευθέρωση από το ξένο καταχτητή αλλά και στον αγώνα για την ουσιαστική μόρφωση της νέας γενιάς, για την πολιτιστική αναβάθμισή , την κοινωνική πρόοδο και την πραγματική ανοικοδόμηση της Ελλάδας μετά τον πόλεμο. Το ιστολόγιο αναδημοσιεύει το παρακάτω κείμενο από το περιοδικό Νέα Γενιά , όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα για τη δεύτερη επέτειο της ΕΠΟΝ στις 23 Φλεβάρη 1945.
Αγαπημένοι μας νεκροί, επονίτες κι' επονίτισσες που πέσατε στον αγώνα για τη λευτεριά της Ελλάδας μας, για τα ιδανικά της νεολαίας, αιώνια θάναι η μνήμη σας και με κατάνυξη οι μελλούμενες γενιές θα διαλαλούν τα ονόματά σας. Σε σας που θυσιάσατε τα όμορφα νιάτα σας στο βωμό της πατρίδας και του πολιτισμού χρωστάμε απέραντη ευγνωμοσύνη. Το Έθνος ολόκληρο γονατίζει στους φρέσκους τάφους σας και σας σκεπάζει με αμάραντη δόξα. Το αίμα σας δεν πήγε χαμένο. Το παράδειγμά σας μας δυναμώνει να συνεχίσουμε το δρόμο που χαράξατε σεις. Στις διαδηλώσεις του 43 στην Αθήνα, δεκάδες επονίτες άοπλοι πέσαν νεκροί αντιμετωπίζοντας τα γερμανικά τανκς. Να μερικά ονόματα που θα μείνουν αξέχαστα στην ιστορία της Αθηναϊκής νεολαίας: - Τορόν, σπουδαστής του Πολυτεχνείου, Σοφοκλής Βασιλάκης φυματικός της Σωτηρίας, Ωραιόπουλος και Δρακόπουλος μαθητές, Ελένη Παπαγεωργίου κ' ακολουθεί ατελείωτη σειρά ηρωικών νεκρών της ΕΠΟΝ. - Μια νεαρή Επονίτισσα από την Ελασσώνα πιάστηκε από τους γερμανούς και την έγδαραν ζωντανή. Ενώ την έγδερναν φώναζε " Ζήτω η ΕΠΟΝ" - Ο Ανδρέας Κατωχιανός, σερβιτόρος 23 ετών, οργανωτής της ΕΠΟΝ Αθήνας πιάστηκε από τη λαομίσητη ειδική ασφάλεια το καλοκαίρι του 1944 και υποβλήθηκε σε φριχτά βασανιστήρια στο "Κρυστάλ". Υπόκυψε στα βασανιστήρια και οι κακούργοι έριξαν το πτώμα του στους υπονόμους. Τον βασάνισαν για να μαρτυρήση. Σ' όλο το διάστημα των βασανιστηρίων του η μόνη κουβέντα που είπε ήταν " Βαράτε σκυλλιά. Οι Επονίτες πεθαίνουν και παίρνουν μαζί τους το μυστικό της οργάνωσής τους". - Οι σερβιτόροι και η νεολαία του Κέντρου της Αθήνας προφέρουν με συγκίνηση το όνομα του αγνού αγωνιστή, του αγαπημένου τους Αντρέα. - Ο Κώστας Αρώνης σπουδαστής της Ανωτάτης Εμπορικής , 23 χρονών, οργανωτής της ΕΠΟΝ Αθήνας πιάστηκε από την ειδική. Και ο Γιώργος Αλβέρτης , εργάτης 18 χρονών γραμματέας της ΕΠΟΝ Θυμαρακιών προδόθηκε από τον Πεανίτη Περλέγκα, πιάστηκε από την Ειδική. Παραδόθηκαν κι' οι δυο στους γερμανούς και τουφεκίστηκαν τον Απρίλη του 1944. Πέσαν τραγουδώντας τον Εθνικό μας Ύμνο. - Ο Βαγγέλης Χατζηδάκης ,22 χρονών. Γραμματέας της ΕΠΟΝ Κατσιποδιού. Κυνηγημένος από τους γερμανούς κρυβόταν σ' ένα σπίτι. Τον ανακάλυψαν χωροφύλακες και τον σκότωσαν. - Ο Επονίτης Κανάκης Σκορδίλης 17 χρονών από την Κυψέλη σκοτώθηκε από τους Γερμανούς ενώ έγραφε συνθήματα στους τοίχους. το σύνθημα έμεινε στα μισά. Οι συναγωνιστές του αποτέλιωσαν το σύνθημα με το αίμα του. - Οι Επονίτες Κιοκμενίδης, Αυγέρης, Φωτόπουλος, ταμπουρωμένοι σ' ένα σπίτι στον Υμηττό πολέμησαν μια ολόκληρη μέρα με γερμανούς και τσολιάδες και γίνηκαν ολοκαύτωμα ( Αθήνα) - Ο Ριρής Οικονομίδης γραμματέας της ΕΠΟΝ σπουδαστών πιάστηκε από τον ΕΣΑΣ στο Πολυτεχνείο και ξυλοκοπήθηκε. Ο ΕΣΑΣ τον παράδωσε στην ειδική και τον βασάνισε άγρια. Η ειδική τον παράδωσε στα Σ.Σ και τον αποτελείωσαν. Λίγες μέρες μετά την ίδρυση της ΕΠΟΝ, στη Ν. Ιωνία, ο εδεσίτης Κ.Ρεμούνδος πρόδωσε στη γκεσταπό τον Γιώργο Παυλάντο και Ηλία Δουρμούσογλου, στελέχη της ΕΠΟΝ. Το γερμανικό στρατοδικείο τους καταδίκασε σε θάνατο. Λίγο πριν εχτελεσθούν η μάνα του Γιώργου πήγε να τον δη. " Μην κλαις Μάνα" της λέει. " Νάσαι περίφανη γιατί ο γυιός σου πέφτει για τη λευτεριά της Ελλάδας". Την άλλη μέρα δυο ηρωικά παληκάρια των Ποδαράδων ο Γιώργος κι' ο Ηλίας αντίκρυ στο εχτελεστικό απόσπασμα τραγουδούσαν τον Εθνικό Ύμνο ενώ πέφταν στο βωμό της Πατρίδας. - Ο Κ. Μαντέλος από την περιοχή των Τρικκάλων, εχτελέστηκε από τους γερμανούς. Τα τελευταία του λόγια ήταν: " Χιλιάδες επονίτες θα εκδικηθούν το θάνατό μου". - Οι αδελφοί Δανδολίνη από το Βόλο, στελέχη της ΕΠΟΝ δολοφονήθηκαν από Εσαάδιτες και τα πτώματά τους τα πέταξαν στο δρόμο. - Ο Κώστας Σίρμπος, στέλεχος της ΕΠΟΝ Θεσσαλίας, όταν τον κρέμναγαν οι γερμανοί στα Τρίκκαλα, έσπασε δυο φορές το σχοινί. Και τις δυο φορές ζητωκραύγασε την Ελλάδα και τη λευτεριά. - Ο Παναγιώτης Δουλγεράκης, Γραμματέας της ΕΠΟΝ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ορέστης Ιωαννίδης, Γραμ. της ΕΠΟΝ ΣΕΚ και Χαρίλαος Τάλλαρος , Καπετάνιος του ΕΛΑΣ σπουδαστών Θεσ/νίκης, πέσαν πολεμώντας ηρωικά κατά των γερμανοτσολιάδων, το καλοκαίρι του 1944. - Ο Γιώργος Γκυζώτης , 20 ετών, από το Κρημίνι της Κοζάνης . Ανήκε στις επονίτικες ομάδες της ΙΧ μεραρχίας. Σε μια μάχη τραυματίστηκε κι' αιχμαλωτίστηκε. Του βγάλαν τα καινούργια Εγγλέζικα ρούχα που φορούσε και του φόρεσαν κουρέλια. Του είπαν ότι θα του χαρίσουν τη ζωή και θα του δώσουν πολλά λεφτά αν μίλαγε σ' ένα χωριό κατά του ΕΛΑΣ. Τους είπε ναι. Μα όταν βγήκε να μιλήσει σε μια συγκέντρωση χωρικών, είπε τα θερμότερα λόγια για τον ΕΛΑΣ και τον αγώνα και πρόφτασε να τελειώση: " Ζήτω η Ελλάδα. Ζήτω η λευτεριά". Τον τράβηξαν κάτω και τον εχτέλεσαν.
Οι νεκροί της ΕΠΟΝ είναι χιλιάδες πολλές. Όπου κι' αν περπατήσης στα βουνά και στους κάμπους, στις πόλεις και στα χωριά και στα νησιά της Ελλάδας μας, θα συναντήσης τους τάφους των. Κάθε τάφος είνε και μαι ιστορία. Μια ιστορία ηρωισμού και μεγαλείου, μια ιστορία δόξας γραμμένη με αίμα. Τα ονόματα των νεκρών μας, που πέσαν στον αγώνα για τη λευτεριά της Ελλάδας και τη συντριβή του φασισμού, θα χωρέσουν μόνον στο Λεύκωμα που θα αφιερώση στη μνήμη τους η ΕΠΟΝ. Δόξα και Τιμή σ' αυτούς που με το θάνατό τους χαρίσανε σε μας τη λευτεριά.
Η ΕΠΟΝ ήταν οργάνωση που πολεμούσε το φασισμό, ξένο και ντόπιο. Με το όπλο, την πέννα, το λόγο. Όπου μπορούσε γκρέμιζε το παλιό για να χτίσει στη θέση του το καινούργιο. Η δράση της ήταν καταλυτική, ταυτόχρονα και ανοικοδομητική , αναδημιουργική. Ακόμη κάτω από τις πιο φριχτές κατοχικές συνθήκες οι επονίτες και επονίτισσες " πολεμούσαν και τραγουδούσαν". Έπαιρναν μέρος σε σκληρές μαχητικές συγκρούσεις και παράλληλα οργάνωναν θέατρα, εκδρομές, έφτιαχναν πολιτιστικούς συλλόγους και λέσχες, μορφωτικούς κύκλους, έβγαζαν εφημερίδες, ανοικοδομούσαν γεφύρια κι ερειπωμένα σχολεία και κτίρια, έκαναν δενδροφυτεύσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Μαζί μ' όλο το λαό κινδύνευαν από την πείνα και οι έλληνες αθλητές που είχαν δοξάσει τα ελληνικά χρώματα στους διάφορους διεθνείς και βαλκανικούς αγώνες. Με την πρωτοβουλία των νεολαιΐστικων οργανώσεων και τη βοήθεια των βαλκανιονικών Γ.Θάνου και Γρ. Λαμπράκη οργανώθηκε η Ένωση Ελλήνων Αθλητών, στην οποία πήραν μέρος όλοι οι γνωστοί πρωταθλητές, καθώς και μέλη της Εθνικής Ποδοσφαιρικής Ομάδας (Βεργίνης, Παλαμιώτης, Φραγκούδης, Σύλλας κ.α). Με τις κινητοποιήσεις τους πέτυχαν να οργανωθεί ενισχυμένο συσσίτιο για τους αθλητές που τους έσωσε από την πείνα και τους έκανε ικανούς να βοηθήσουν πολύπλευρα τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Έτσι η Ένωση Ελλήνων Αθλητών αποφάσισε τη διοργάνωση στο Παναθηναϊκό Στάδιο μεγάλης αθλητικής γιορτής με παλλαϊκή συμμετοχή. Έγινε μια μεγάλη προπαρασκευαστική δουλιά σ' όλα τα αθλητικά σωματεία και στις γειτονιές της Αθήνας. Ειδοποιήθηκαν και επαρχιακές αθλητικές οργανώσεις. Θα γινόταν πραγματικά μια μεγάλη πολιτιστική εκδήλωση που θα ανέβαζε περισσότερο το ηθικό του λαού. Την τελευταία στιγμή οι αρχές κατοχής ματαίωσαν τη γιορτή, γιατί φοβούνταν ότι θα μετατρεπόταν σε μεγάλη, μαζική εθνικοαπελευθερωτική εκδήλωση. Μεγάλο ρόλο έπαιζαν οι νόμιμες μορφωτικές και πολιτιστικές οργανώσεις στις πόλεις.
Σ' αυτές γινόταν ο σωστός συνδυασμός της νόμιμης με την παράνομη δουλιά, πραγματοποιούνταν η μαζική στρατολογία στις επονίτικες οργανώσεις. Ποιος δεν θυμάται τις "αχρωμάτιστες" νόμιμες " εύθυμες βραδυές" της νεολαίας της Αθήνας ( που μερικά στελέχη εαμίτικων οργανώσεων στην αρχή τις επέκριναν: " Εδώ ο κόσμος πεθαίνει κι εσείς τραγουδάτε και χορεύετε!"), που έγιναν ένας από τους βασικούς κρίκους στρατολογίας νέων των συνοικιών στις οργανώσεις της νεολαίας. Εκεί που η ΕΠΟΝ έκανε τεράστια μορφωτική, πολιτιστική, ανοικοδομητική δουλιά ήταν η ύπαιθρος, οι ελεύθερες περιοχές της χώρας. Εδώ φάνηκε η μεγάλη δημιουργική, αναμορφωτική δύναμη της νεολαίας, όταν της ανοίγονται οι δρόμοι της πρωτόβουλης δράσης, της μόρφωσης και του πολιτισμού. Η τέτιου είδους επονίτικη δραστηριότητα εκδηλώθηκε ακόμη από τα μαύρα χρόνια της κατοχής, αναπτύχθηκε στις απελευθερωμένες από τον ΕΛΑΣ περιοχές και βρήκε την κορύφωση στα μεταπελευθερωτικά χρόνια. Παραθέτουμε μερικά λιτά στοιχεία για τη μορφωτική - πολιτιστική δράση της ΕΠΟΝ. Με την πρωτοβουλία των επονίτικων οργανώσεων και τη βοήθεια της Εθνικής Αλληλεγγύης άνοιξαν στη Μακεδονία και λειτούργησαν τα 80% των σχολείων, στη Θεσσαλία τα 73%, στη Στερεά 766 από τα 1100, στην Πελοπόννησο όλα τα δημοτικά και 15 Γυμνάσια, στην Ήπειρο επίσης. Παντού ιδρύθηκαν και λειτουργούσαν σχολεία αναλφάβητων. Παράλληλα λειτουργούσαν στη Μακεδονία 55 παιδικά συσσίτια με 30 χιλιάδες παιδιά, στη Θεσσαλία 100 με 10 χιλιάδες. Όλες σχεδόν οι Επιτροπές Περιοχών της ΕΠΟΝ έβγαζαν ειδικά περιοδικά για τα παιδιά. Παρά την απαγόρευση της κυβέρνησης Ράλλη και των καταχτητών, η οργάνωση της ΕΠΟΝ Σπουδάζουσας με τις κινητοποιήσεις των φοιτητών πέτυχε ν' ανοίξει το Πανεπιστήμιο και να οργανωθούν τα πρώτα μαθήματα.
Στον πολιτιστικό τομέα οι επονίτες και οι επονίτισσες σκορπούσαν παντού τη χαρά και την αισιοδοξία. Στην Κρήτη η ΕΠΟΝ δημιούργησε 80 λέσχες πολιτισμού, που έδοσαν 1300 θεατρικές παραστάσεις. Στην Ανατολική Μακεδονία - Θράκη ιδρύθηκαν 155 λέσχες, στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία 358, στη Θεσσαλία 100 με 4000 παραστάσεις, στην Πελοπόννησο 300 με 5000 παραστάσεις. Στη Στερεά δημιουργήθηκαν 6 θίασοι κουκλοθέατρου. Επονίτες και επονίτισσες αποτέλεσαν τον κύριο κορμό του κεντρικού θιάσου μ' επικεφαλής τον αξέχαστο Βασίλη Ρώτα. Ακόμη και αθλητικούς αγώνες οργάνωσε η ΕΠΟΝ, παρά τις σκληρές συνθήκες κατοχής, δείγμα κι αυτό της απέραντης αισιοδοξίας και της δημιουργικής της δράσης. Ταυτόχρονα, η ΕΠΟΝ δίπλα στο λαό βοηθούσε ενεργά στο έργο της ανοικοδόμησης. Στη Θεσσαλία επισκευάστηκαν 80 γεφύρια, φυτεύτηκαν 7000 δέντρα και καλλιεργήθηκαν 8500 στρέμματα - χωράφια απόρων αγροτών. Μεγάλη ήταν η βοήθεια της ΕΠΟΝ στα όργανα της αυτοδιοίκησης και στο όλο έργο της.
Από το βιβλίο του Θ.Λιακόπουλου (Πορφύρη) Τα επονίτικα νιάτα της Εθνικής Αντίστασης, Εκδόσεις Οδηγητής, Αθήνα 1983, 2η έκδοση Οι φωτογραφίες από το βιβλίο Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων ( ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε στις 23 Φλεβάρη 1943.
Στις 23 Φλεβάρη του 1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ. Υπήρξε η μεγαλύτερη
οργάνωση της νεολαίας καθώς μετρούσε στις γραμμές της 600.000 μέλη. Η
δράση της ΕΠΟΝ ήταν στενά δεμένη με εκείνη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Πολύ
μεγάλη υπήρξε η συμβολή της σε όλα τα επίπεδα και τα μέτωπα του
αντιστασιακού αγώνα. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η δράση των νέων κοριτσιών
και των γυναικών. Πτυχές και στιγμιότυπα αυτής της δράσης σε διάφορες περιοχές της
Ελλάδας παρουσιάζονται στο βιβλίο της Τασούλας Βερβενιώτη Η γυναίκα της
Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική, απ΄ όπου και το
απόσπασμα που ακολουθεί:
«Οι γυναίκες στα χωριά και στις πόλεις που ανθίζει ο
ανταρτοπόλεμος πρέπει να ρίξουν όλες τις δυνάμεις τους σ’ αυτό το
μέτωπο. Ν’ αποτελέσουν οργανωμένα τμήματα μέσα στις τοπικές οργανώσεις
του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και του Θεσσαλικού Ιερού Λόχου. Να γίνουν ενεργά μέλη
σε κάθε τομέα. Να οργανώσουν μαχητικά τμήματα από τις νέες γυναίκες που
θέλουν και μπορούν ν’ αρπάξουν τ’ όπλο στο χέρι. Ο ρόλος τους είνε
σημαντικός σε μια παλλαϊκή εξέγερση. Γιατί θα ξεσηκώσουν παραλήρημα
ενθουσιασμού, αγγίζοντας τον Έλληνα στην πιο ευαίσθητη χορδή του, το
φιλότιμο. «Το Σημερινό μας καθήκον», Γυναικεία Δράση, 1-5-43
Εκτός από τις αντάρτισσες – όλων των κατηγοριών – υπάρχουν και άλλες
γυναίκες, που δουλεύουν σε μάχιμες υπηρεσίες του ΕΛΑΣ. Τα όρια των
αρμοδιοτήτων τους δεν είναι σαφώς καθορισμένα και οι δραστηριότητές τους
είναι πολύπλευρες και πολυποίκιλες. Αναφέρονται ως ανταρτοεπονίτισσες,
εφεδροελασίτισσες, εφεδρίνες, επονίτισσες ή απλώς γυναίκες. Ανταρτοεπονίτισσα μπορεί να χαρακτηριστεί μια κοπέλα που βγήκε στο
Βουνό κυνηγημένη από τους κατακτητές, έμεινε κάποιο διάστημα στον ΕΛΑΣ
και στη συνέχεια «τη διέθεσαν» στην ΕΠΟΝ για το «γυναικείο κίνημα». Μια
«καπετάνισσα» μπορεί να μετέχει σε μαχητικές εκδηλώσεις ή σαμποτάζ –
όποτε παραστεί ανάγκη – και τον υπόλοιπο καιρό να δουλεύει στην πολιτική
οργάνωση. Στη «μάχη της σοδειάς» οι επονίτισσες θέριζαν έχοντας στην
πλάτη τους το όπλο. Υπήρχαν γυναίκες που εκτός από τη συμμετοχή τους
στις μάχες κρατούσαν το τηλέφωνο, τύπωναν στον πολύγραφο, μετέφεραν
μηνύματα για τον ΕΛΑΣ μέσα στην βροχή σε επικίνδυνα μέρη, συνελάμβαναν
υπόπτους… Στο Κλειδί «δύο επονίτισσες 17 χρονών είχαν πιάσει δύο
ανθυπασπιστές και τέσσερις χωροφύλακες, με όπλα που ήταν από τους
Ιταλούς, πιο ψηλά απ’ αυτές». Σε ένα χωριό των Τρικάλων «Οι γυναίκες του
φρουραρχείου συνέλαβαν ένα φασίστα Ιταλό και δυο γυναίκες Ραλλικές». Η φρούρηση του χωριού αποτελεί μια από τις πιο συνηθισμένες
«γυναικείες» δουλειές. Στα χωριά Φάρος και Βράχος οι επονίτισσες του εφ.
ΕΛΑΣ «έγιναν πια τα φόβητρα της αντίδρασης, βγαίνοντας περίπολα τη
νύχτα με άγρυπνο μάτι παρακολουθούν κάθε ύποπτη κίνηση. Η ψυχραιμία, το
θάρρος και η πίστη στον αγώνα ας γίνη παράδειγμα στις Επονίτισσες και
στους Επονίτες της περιοχής μας». Στη Θεσσαλία «βγαίνουν σε προχωρημένα
φυλάκια για να προστατεύσουν τα χωριά απ’ τις επιδρομές των Ούνων και
των ΕΑΣΑΔ». Τις ευθύνες της φρούρησης ή της υπηρεσίας συνδέσμων τις
αναλαμβάνουν μερικές φορές αντικαθιστώντας τους εφέδρους, όταν οι
τελευταίοι έχουν επιστρατευτεί ή αναγκαστεί να «συμπτυχθούν». Και στην Πελοπόννησο, η μάχιμη παρουσία των γυναικών είναι έντονη.
Στη Σολύγεια της Κορινθίας δύο επονίτισσες, η Δημητρούλα Μπάρτζη και η
Μπίλιω Τόγια, σ’ όλη τη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων
παρακολουθούσαν τα γερμανικά τμήματα κι έδιναν αναφορά για τις κινήσεις
τους στους αντάρτες. Η Δημητρούλα, μετέφερε στην πλάτη της απ’ το Σοφικό
στ’ Αθήκια βαδίζοντας όλη τη νύχτα έναν τραυματισμένο αντάρτη. Η Ελένη
Σουλάνδρου από τη Σκοτεινή Αργολίδος στη μάχη της Στυμφαλίας άρπαξε από
τους Γερμανούς έναν ασύρματο και μετέφερε τραυματίες. Σε ένα χωριό της
Λακωνίας μια επονίτισσα ήρθε στα χέρια με έναν «αντιδραστικό σύνδεσμο»
και τον συνέλαβε ύστερα από φοβερή πάλη». Στη μάχη του Καίσαρη
επονίτισσες κράτησαν με το οπλοπολυβόλο πολλές ώρες πάνω από 350
Γερμανούς. Το Σεπτέμβρη του 1944 δημοσιεύεται στη Φωνή της Αλληλεγγύης
της Ηλείας ανακοίνωση του ΙΙΙ/12 Συντάγματος σύμφωνα με την οποία «Αι
συναγωνίστριαι Μαρία Ταβλά και Σοφία Δασκαλοπούλου […] είναι άξιαι
παντός επαίνου και τιμής» διότι με «απαράμιλλον αυτοθυσίαν και ηρωισμόν
οδήγησαν τα ημέτερα τμήματα εις τας εχθρικάς θέσεις». Στη Θεσσαλία πολλές επονίτισσες ανήκουν στη δύναμη του εφεδρικού ΕΛΑΣ
ή εκτελούν υπηρεσίες γι’ αυτόν. Η ΕΠΟΝ Θεσσαλίας, στον απολογισμό της,
την άνοιξη του 1944, επισημαίνει ότι «στη δουλειά του εφ. ΕΛΑΣ και της
επιμελητείας δουλεύει το σύνολο των Επονίτικων δυνάμεων. Χαρακτηριστικό
είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις εκτελούν χρέη συνδέσμων και κοπέλες».
Για τη στρατιωτική τους προετοιμασία λειτουργούν και έμπεδα. Εφεδροελασίτισσες δεν υπάρχουν μόνο στο Βουνό, αλλά και στις
κατεχόμενες πόλεις. Στο Βόλο είχαν συσταθεί γυναικεία τάγματα εφ. ΕΛΑΣ.
Αντάρτισσες υπάρχουν και στην Αθήνα. Μιλάνε γι’ αυτές ακόμα και οι μη
εαμικές αντιστασιακές οργανώσεις. Στο Βύρωνα, την Καλλιθέα και το
Περιστέρι «έχουν θεαθεί μικρά κοριτσόπουλα, που χειρίζονται με μοναδική
επιδεξιότητα και ψυχραιμία τα πολυβόλα και όλα τα αυτόματα όπλα». Τα
ανδραγαθήματά τους δημοσιεύονται ακόμη και στη Συναγωνίστρια που
εκδίδεται στη Δ. Μακεδονία. Λέγεται ότι η Διαμάντω Κουμπάκη είπε στον
«τσολιά» που τη συνέλαβε στο μπλόκο της Κοκκινιάς (17 Αυγούστου 1944)
ότι «σαν και σένα προδότες έφαγα 65». Οι ευθύνες που επωμίζεται ο εφεδρικός ΕΛΑΣ δεν είναι σε όλες τις
περιοχές ίδιες. Στη Ρούμελη η παρουσία του ήταν μάλλον υποτονική.
Αντίθετα στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία θεωρείται ως η απαραίτητη
προϋπόθεση για την ανάπτυξη του τακτικού ΕΛΑΣ «ούτε καν μπορούμε να
εννοήσουμε τον ενεργό ΕΛΑΣ, χωρίς την παράλληλη δύναμη του εφ. ΕΛΑΣ».
Στο Τσουρνάτ του Αλμυρού λειτούργησε και σχολή δεκανέων για
εφεδροελασίτισσες. Εκεί εκπαιδεύονταν και αφού περνούσαν τις εξετάσεις
τοποθετούνταν σε διάφορες θέσεις. Φορούσαν μπότες και φούστες (ζιπ
κιλότ) χακί. Η συμπεριφορά τους έπρεπε να είναι άψογη. Περιόδευαν τα
χωριά, έκαναν ομιλίες, εκδηλώσεις και εκπαίδευαν και άλλες κοπέλες στα
όπλα. Μια απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ είχε οριστεί
υπεύθυνη τάγματος του Εφ. ΕΛΑΣ. Στη Μακεδονία, στη Συνδιάσκεψη της ΙΧης
Εφεδρικής Μεραρχίας συμμετείχαν πολλές επονίτισσες και «διαπιστώθηκαν
πως εκατοντάδες είνε γραμμένες στο εφ. ΕΛΑΣ, έτοιμες στην πρώτη κλίση να
πολεμήσουν στο πλευρό των Σταυραετών μας». Οι κοπέλες αυτές παίρνουν μέρος στις μάχες όσο και όπως τους
επιτρέπουν οι συνθήκες και οι σύντροφοί τους. «Οι επονίτισσες του εφ.
ΕΛΑΣ στην Ελασσόνα πήραν μέρος σ’ όλες τις μάχες που έγιναν»· και
γενικότερα οι «εφεδροελασίτισσες της ΕΠΟΝ σ’ όλη τη Θεσσαλία ζητάνε όπλα
για να πάνε στην πρώτη γραμμή». Οι κοπέλες του εφ. ΕΛΑΣ Σερβίων
κουβαλούσαν στην ποδιά τους σφαίρες και ψωμί για τους αντάρτες που
πολεμούσαν ενάντια στους Ιταλούς. Η επονίτισσα Ελευθερία πολέμησε και
διακρίθηκε στη μάχη του Φλάμπουρου. Το ίδιο βράδυ στο Νυμφαίο, όταν οι
εχθροί αποπειράθηκαν να τους αιφνιδιάσουν, σκότωσε με το πιστόλι της
έναν Ιταλό, που μπήκε στο σπίτι όπου έμενε και «κατόρθωσε να διαφύγει
από τα χιτλεροφασιστικά κτήνη». Η Χρυσούλα Βότση σκοτώθηκε στον
Παρακάλαμο σε μάχη που έδωσε η Υποδειγματική Διμοιρία της ΕΠΟΝ του 15ου
Συντάγματος ενάντια στους Γερμανούς. Η καπετάνισσα του συντάγματος του
εφ. ΕΛΑΣ Πηλίου, Αστραπή, στη μάχη της Κερασιάς έκρυψε αποκομμένους από
τις μονάδες τους αντάρτες, κατασκόπευε τις κινήσεις του εχθρού, έκρυψε
και κουβάλησε ζαλίγκα τα πολεμοφόδια, έκανε το σύνδεσμο ανάμεσα στις
αντάρτικες ομάδες, «γλύστραγε» μέσα από τους εχθρούς και πήγαινε νερό
και ψωμί στους μαχητές κουβάλησε στην πλάτη νεκρούς και τραυματίες,
ετοίμασε το συσσίτιο στους πολεμιστές και κράτησε και το όπλο «πλάι πλάι
με τους ήρωες του 54ου». Οι εφεδρίνες συμμετέχουν και σε σαμποτάζ. «Στις 8-9-44 τμήματα της
Δ/σης Νοτίου Ολύμπου με επικεφαλής το συν. Βρατσάνο, ολόκληρο το τμήμα
Εθ. Π Ραψάνης, 149 εφ/ελασίτες, 28 εφ/ελασίτισσες, 52 επονίτες και
επονίτισσες, αετόπουλα και πλήθος πατριώτες με αξίνες, τσεκούρια κ.λ.π
έκαναν σαμποτάζ στη γραμμή Αθήνας – Σαλονίκης σε μήκος 7χιλ. μεταξύ
Παπαπούλι Πυργετού». Κατέστρεψαν την τηλεφωνική και σιδηροδρομική
γραμμή, ενώ οι Γερμανοί τους χτυπούσαν από απέναντι. «Οι
εφεδροελασίτισσες αναδείχτηκαν στην επιχείρηση αυτή σωστές ηρωίδες». Από
τους δύο τραυματίες της επιχείρησης η μία ήταν εφεδροελασίτισσα. Στην Πελοπόνησσο έξι κοπέλες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην
απελευθέρωση των «κλουβιτών» στο σταθμό του Ψαθόπυργου στις 22-6-44. Η
«κλούβα» με τους αγωνιστές προστάτευε πολεμικό υλικό των Γερμανών.
Καπετάνισσα ήταν η Ηρώ από το χωριό Καμάρες, που έδωσε το σύνθημα
χτυπώντας παλαμάκια. Πήραν μέρος και εθελοντές από το 2ο Τάγμα
Αιγιαλείας του 12ου Συντάγματος. Οι Γερμανοί συνέλαβαν δύο κοπέλες και
τις έκλεισαν στην κλούβα, αλλά οι αντάρτες κατόρθωσαν να τις
απελευθερώσουν. Στα τέλη του Ιούλη έξω από την Ακράτα 130 γυναίκες του
εφ. ΕΛΑΣ της Α. Αιγιαλείας μαζί με τμήμα του ΕΛΑΣ έκαναν σαμποτάζ στη
σιδηροδρομική γραμμή και εμπόδισαν έκτακτη αμαξοστοιχία με τέσσερις
δεξαμενές να φτάσει στον προορισμό της. Οι εφεδρίνες έχουν και τη θέση τους στις απελευθερωτικές γιορτές. Στο
Νεστόρι, στις 4 του Μάρτη που γιόρταζε την απελευθέρωσή του «στη
δοξολογία ήρθαν συντεταγμένοι ο 3ος λόχος του 1/28 Συντάγματος, ο εφ.
ΕΛΑΣ ανδρών, ο εφ. ΕΛΑΣ γυναικών, κι όλες οι άλλες οργανώσεις». Στην
Καρδίτσα, στο γιορτασμό για τα τρίχρονα του ΕΑΜ: «Λυγερές κοπέλες κρατάνε περήφανα το όπλο της εφεδροελασίτισσας.
Σηκώνουν ψηλά το ντουφέκι και δίνουν τη διαβεβαίωση της αιώνιας πίστης
στα ιδανικά του τίμιου αγώνα μας. Τα μάτια βουρκώνουν, οι ψυχές
δονούνται. Μια γρηούλα σκουπίζει συνέχεια τα δάκρυά της καρφωμένη εκεί
στα κράσπεδα της πλατείας… ‘Ας πεθάνω τώρα παιδάκι μου! Δεν ζούσαμε παρά
για τούτη τη μέρα’ […] Μια εφεδροελασίτισσα του Βάλτου ανεμίζει ένα
μάουζερ και βροντοφωνάζει: ‘Δεν τα κρατούμε για ομορφιά και για λούσο!
Μ’ αυτά θα χτυπήσουμε…αντρίκια τους Γερμανούς και τους προδότες’. Και
κανένας δεν διανοήθηκε να τη διαψεύσει».(σελ.322-326)
Τασούλα Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική, Εκδόσεις Κουκκίδα, Αθήνα 2013
" Επίκεντρο της Αντίστασης στην Ήπειρο τα Γιάννινα. Η οργανωτική κατάσταση της Ηπείρου , όπως προκύπτει από επίσημες εκθέσεις της εποχής και προσωπικές μαρτυρίες συμπολιτών μας, βρίσκεται σε υψηλό βαθμό. Και δεν μπορούσε άλλωστε να γίνει διαφορετική. Τα Γιάννινα, από παλιά, είχαν δημοκρατικές παραδόσεις. Το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης αγκάλιασε και πολιτικοποιούσε ακόμα πλατύτερες μάζες απ' όλα τα κοινωνικά στρώματα, που περίμεναν, ύστερα απ' τον πόλεμο και την Αντίσταση, έναν κόσμο καινούριο, πιο διαφορετικό απ' τον κόσμο της προπολεμικής περιόδου και της μεταξικής δικτατορίας... Σ' αυτή τη μαζική λαϊκή αντίσταση της πόλης σημαντικός υπήρξε ο ρόλος της νεολαίας μας. Ξεσηκώνεται, δίπλα και μαζί με το λαό μας, και προσανατολίζεται στα μεγάλα προβλήματα που την απασχολούν,κάτω από την καθοδήγηση και το ζωντάνεμα της ΕΠΟΝ που είχε ιδρυθει στις 23 Φλεβάρη του 1943. Η δράση της σε ζητήματα του λαού και της νεολαίας σημειώνει σοβαρές επιτυχίες. Προεξέχουν οι αγώνες του λαού μας και της νεολαίας ενάντια στην τρομοκρατία. Φοιτητές και διανοούμενοι κινητοποιούνται. Δεν άργησαν να φανούν τα πρώτα συλλαλητήρια που έσπασαν τον πάγο της τρομοκρατίας. Λαϊκές συνοικιακές επιτροπές σχηματίζονται στα Γιάννινα. Μαζικές επιτροπές καταφθάνουν απ' την ύπαιθρο. Χωριά και πόλεις της Ηπείρου κινητοποιούνται με αποτέλεσμα το γενικό ξεσήκωμα των κατοίκων. Η Ιταλο - γερμανική Κατοχή και τα φοβερά επακόλουθά της συσπείρωσαν τους Ηπειρώτες σε πανεθνική Αντίσταση. Αγώνας διεξάγεται για την επιβίωση , πρώτα. Αγώνας, παράλληλα, για να μείνει αδούλωτη η ψυχή. Η γονατισμένη Ελλάδα ξανάβρισκε το περήφανο αγωνιστικό της φρόνημα με τον παράνομο τύπο. Πριν ακόμα κάνουν την εμφάνισή τους στα βουνά οι πρώτοι αντάρτες, στις πόλεις τολμηροί πατριώτες με μυστικές ραδιοφωνικές συσκευές κατέγραφαν τις νυχτερινές εκπομπές των συμμαχικών ραδιοσταθμών, του Λονδίνου και της Μόσχας, και τις κυκλοφορούσαν το πρωί σε πολυγραφημένα δελτία. Κάθε βράδυ, λίγο πριν σταματήσει η κυκλοφορία τα μεγάφωνα των καταχτητών στην κεντρική πλατεία της πόλης μας, μεταδίδανε σε δυνατούς τόνους τα πολεμικά τους ανακοινωθέντα και διαλαλούσαν τις νίκες του άξονα σε όλα τα μέτωπα. Οι Γιαννιώτες όμως περίμεναν το πρωί το πολυγραφημένο δελτίο για να μάθουν την αλήθεια. Δελτία ειδήσεων, πολεμικά ανακοινωθέντα, προκηρύξεις και μικρές εφημερίδες διοχετεύονταν από χέρι σε χέρι και έφταναν σε κάθε σπίτι, μαγαζί ή γραφείο. Στην έκδοση, διακίνηση και διανομή του παράνομου τύπου πρωτοστατούσαν οι νέοι και οι νέες της πόλης μας... ....Στη χαράδρα του Βίκου λειτουργούσε τυπογραφείο και τυπωνόταν σ' αυτό η εφημεριδούλα " Λεύτερα Νιάτα", προκηρύξεις και άλλα έντυπα. Τέτοιες προκηρύξεις, μεταφέρονταν από νέους - παλικάρια της ΕΠΟΝ, που περπατούσαν ώρες ολόκληρες μέσα στα χιόνια, και τις διοχέτευαν στην πόλη. Άλλοι συμπολίτες μας, που παρέμεναν στην πόλη, ζούσαν τις εφιαλτικές νύχτες με τα μπλόκα των καταχτητών και τις ομαδικές συλλήψεις που εντάθηκαν προς το τέλος του 1943. Τότε εκατοντάδες συμπολίτες μας, ανάμεσα στους οποίους η Ευτυχία Πρίντζου, ο Γιώργος Μελανίδης, η Νίνα Μελανίδη, οδηγήθηκαν, κάτω από άθλιες συνθήκες, ως όμηροι στο στρατόπεδο Παύλου Μελά, στη Θεσσαλονίκη, με προορισμό τα στρατόπεδα συγκεντρώσεων. Εκεί πέρασαν στιγμές φρίκης, μέσα στην πείνα και στην αρρώστια, με εικονικές εκτελέσεις και άλλα φριχτά βασανιστήρια. Αρκετοί συμπολίτες μας οδηγήθηκαν ως όμηροι στα στρατόπεδα συγκεντρώσεων στην Αυστρία, στη Γερμανία και στην Πολωνία. Μερικοί απ' αυτούς άφησαν εκεί την τελευταία πνοή τους. Στις πόλεις και στα χωριά της Ηπείρου, παρά τη σκληρή τρομοκρατία των καταχτητών και των συνεργατών τους, η νεολαία βρίσκει τον κανονικό οργανωτικό της δρόμο και τα μέλη της ΕΠΟΝ αυξάνονταν συνεχώς κι έφτασαν τις 30.000. Είναι δύσκολο να απαριθμήσει κανείς όσα έγιναν απ' τους νέους της Ηπείρου στα χρόνια της Κατοχής. Οι Επονίτες της Ηπείρου ξεπέρασαν σε ηρωισμό και σε εξυπνάδα, τους νέους προηγούμενων εποχών.Το κάθε τμήμα της ΕΠΟΝ έχει τη δική του συμβολή. Καθημερινές σχεδόν πολιτιστικές βραδιές οργανώνονται στα Γιάννινα και στην Πρέβεζα. Θεατρικά συγκροτήματα δίνουν μια καινούρια ζωή στα χωριά μας. Με επιμονή εξετάζονται τα προβλήματα του λαού και των νέων και καταβάλλεται προσπάθεια να τεθούν οι βάσεις για μια μορφωμένη, χαρούμενη και αισιόδοξη νεολαία.Στην πρωτεύουσα της Ηπείρου επικεντρώνεται και εντείνεται ο αγώνας των νέων. Οι σκηνές που καθημερινά παρατηρούνται στην πόλη, όπως ακριβώς τις θυμούνται οι παλιότεροι, δίνουν μια εικόνα μονάχα απ' την πλούσια δραστηριότητα της νεολαίας μας. Σε κάποια γωνιά του δρόμου κάποιος νέος παρακολουθεί τη δράση των κατχτητών και των συνεργατών τους. Στις συνοικίες νέοι Γιαννιώτες γεμίζουν τους δρόμους και τους τοίχους με συνθήματα υπέρ του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ. Άλλοι μαζεύουν χρήματα, τρόφιμα, φάρμακα, και με πολλή προσοχή επισκέφτονται φτωχές οικογένειες και αρρώστους , προσπάθώντας να απαλύνουν τον πόνο τους. Οι φυλακές του Αγίου Κοσμά, στο μεταξύ ( στο μέρος που σήμερα βρίσκεται το κτίριο του ΟΤΕ) είναι γεμάτες από πατριώτες που υφίστανται πολλά βασανιστήρια. Στις 21 Φλεβάρη του 1944, μια προκήρυξη για την τριακοστή πρώτη επέτειο της απελευθέρωσης της πόλης, τυπωμένη στα Ζαγοροχώρια σε χιλιάδες αντίτυπα, γέμισε τους δρόμους των Γιαννίνων. Η Γκεστάπο, σ'ένα φοβερό μπλόκο, απ' τα μεγαλύτερα που γνώρισε η πόλη , πραγματοποίησε διακόσιες συλλήψεις εκείνη τη νύχτα. Νεαρά παλληκάρια της ΕΠΟΝ αναλαμβάνουν επικίνδυνες αποστολές. Μπαινόβγαιναν στην κατεχόμενη πόλη, όργωναν τα βουνά ως αγγελιαφόροι και ταχυδρόμοι από χωριό σε χωριό και από φυλάκιο σε φυλάκιο. Με τη δράση τους αυτή πέτυχαν κοινή, σε πανελλήνια κλίμακα αναγνώριση... Όπως σε ολόκληρη την Ελλάδα, έτσι και στην Ήπειρο, η ΕΠΟΝ έχει να παρουσιάσει ολόκληρη στρατιά μαχητών της λευτεριάς και της δημοκρατίας, που είχαν σαν σύνθημα στη ζωή τους " πολεμάμε και τραγουδάμε" κι έγραψαν υπέροχες σελίδες της Εθνικής μας Αντίστασης"
Σπύρος Εργολάβος, Η δίκη της Πρίντζου και οι εκτελεσμένοι των Ιωαννίνων, Εκδόσεις Σοκόλη, 2006 , 2η έκδοση
Στις 23 Φεβρουαρίου του 1943 αρκετές οργανώσεις της νεολαίας που αγωνίζονταν για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους ξένους κατακτητές και οραματίζονταν τη δημιουργία μιας άλλης Ελλάδας, κοινωνικά δίκαιης , συγκεντρώθηκαν με πρωτοβουλία της Κ.Ε του ΕΑΜ Νέων στην Αθήνα και αποφάσισαν ομόφωνα την ίδρυση της Ενιαίας Οργάνωσης της Νεολαίας με την επωνυμία Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων ( ΕΠΟΝ). Η ΕΠΟΝ υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες αντιστασιακές οργανώσεις νεολαίας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην κατεχόμενη Ευρώπη. Τις παραμονές της απελευθέρωσης αριθμούσε 600.000 μέλη και περίπου 32.000 επονίτες και επονίτισσες πολέμησαν μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ.
Στο ιδρυτικό κείμενο της ΕΠΟΝ ανάμεσα στα άλλα αναφέρονται και οι βασικοί σκοποί της που είναι:
α) Η εθνική απελευθέρωση με βάση την ακεραιότητα της Ελλάδας.
β) Η εξόντωση του φασισισμού τώρα και στο μέλλον, και με οποιανδήποτε μορφή και αν παρουσιαστεί. Αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας έτσι που όλες οι εξουσίες να απορρέουν από την κυρίαρχη θέληση του λαού και της νέας γενιάς.
γ) Η καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων και η υπεράσπιση της ειρήνης με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών και της αδερφικής συνεργασίας όλων των λαών και των νεολαιών και ειδικά της Βαλκανικής.
δ) Η υπεράσπιση των οικονομικών, πολιτικών, εκπολιτιστικών και μορφωτικών δικαιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς. Γενικά πρέπει να καθορίζεται στο καταστατικό ότι η ΕΠΟΝ είναι οργάνωση εθνικοαπελευθερωτική, αντιφασιστική-προοδευτική, αντιπολεμική-φιλειρηνική.
ε) Αποφασίζεται η έκδοση δημοσιογραφικού κεντρικού οργάνου με τίτλο “Νέα Γενιά”.
στ) Η Πανελαδική σύσκεψη αποφασίζει και αναθέτει στο Προσωρινό Κεντρικό Συμβούλιο της ΕΠΟΝ να κάνει διαπραγματευσεις με κάθε εθνική οργάνωση νέων που δεν θάχει προσχωρήσει στην ΕΠΟΝ με σκοπό να προσχωρήσει. Βάση για διαπραγματεύσεις και για προσχώρηση στην ΕΠΟΝ, είναι οι αρχές που περιέχει το καταστατικό της.
ζ) Η Πανελλαδική σύσκεψη αποφασίζει την προσχώρση της ΕΠΟΝ στο ΕΑΜ σαν εκπρόσωπο της νέας γενιάς, με συμμετοχή αντιπροσώπου της στην ΚΕ του ΕΑΜ.
Η ίδρυση της ΕΠΟΝ συνέπεσε με τις μεγάλες διαδηλώσεις και απεργίες στην Αθήνα για την ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης την οποία ήθελε να εφαρμόσει ο Χίτλερ προκειμένου να επανδρώσει τα γερμανικά εργοστάσια με εργάτες από κατεχόμενες χώρες αναπληρώνοντας τα κενά που δημιουργούσαν οι γερμανοί εργάτες που στέλνονταν στο μέτωπο.
Συνεργεία του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ γύριζαν στους συνοικισμούς της Αθήνας και ενημέρωναν το λαό για την πολιτική επιστράτευση καλώντας τον να παλαίψει για να ματαιώσει τα σχέδια των κατακτητών.
" Προσοχή, προσοχή , σας μιλάει η ΕΠΟΝ..." με το "χωνί" η φωνή των επονιτών ακουγόταν σε όλες της γειτονιές της Αθήνας και του Πειραιά.
Κάθε βράδυ οι επονίτες μετέτρεπαν τους τοίχους σε μια μεγάλη εφημερίδα στην οποία οι Έλληνες διάβαζαν τα συνθήματα του αγώνα .
Οι συγκρούσεις ήταν μεγάλες και οδυνηρές. Πολλοί σκοτώθηκαν και δεκάδες διαδηλωτές τραυματίστηκαν .Η επιστράτευση όμως ματαιώθηκε και η Ελλάδα υπήρξε η μόνη κατεχόμενη χώρα στην Ευρώπη που δεν εφαρμόσθηκε η απόφαση του Χίτλερ.
«Από το ζυμάρι της ΕΠΟΝίτικης Νεολαίας μεσ’ στις γραμμές του ΕΛΑΣ πλάστηκε ένας νέος τύπος μαχητή: Ο ανταρτοΕΠΟΝίτης του βουνού, ο ΕΠΟΝΕΛΑΣίτης της πόλης, που πολεμούσε και τραγουδούσε και κάποτε έπεφτε στη μάχη τραγουδώντας! Αυτό αποτελεί τον πιο τιμητικό τίτλο της ΕΠΟΝ και ολόκληρης της Νεολαίας μας. Πολεμήσαμε όσο κανείς για τη λευτεριά της πατρίδας» (Από την Απόφαση της Γ’ Ολομέλειας του ΚΣ της ΕΠΟΝ).
Ο Πέτρος Ανταίος ,από τα ιδρυτικά μέλη της ΕΠΟΝ, διηγείται:" Στις 15 Μαρτίου του 1943 ξεκίνησα για τα βουνά, με αποστολή να πάω στον Άρη και να προσπαθήσουμε να κάνουμε μια ομάδα επονιτών ανταρτών για τη συμμετοχή των νέων στον ένοπλο αγώνα αλλά και για την τιμή της ΕΠΟΝ. Θα ήταν μεγάλη υπόθεση για τους φοιτητές στην Αθήνα να λένε ότι η ομάδα μας στο βουνό πολεμάει.
Μετά από ορισμένες περιπέτειες έφτασα στον Άρη. Η αλήθεια είναι ότι στην αρχή ο Άρης δεν το καλοείδε. Είχαμε και έναν αξιωματικό μαζί μας, έναν καλόκαρδο Κρητικό, που μας δούλευε και μας φώναζε ΕΟΝ, τον οποίο καταφέραμε να πείσουμε. Ενθουσιάστηκε μάλιστα τόσο και με τους άλλους τέσσερις που ήμαστε μαζί, μια ομαδούλα από παιδιά δεκαέξι έως δεκαεννιά χρονών, που στο τέλος πήγε στον Άρη, αυτός, ένας αξιωματικός της Αλβανίας που πολέμησε θαυμάσια, και του είπε: «Θέλω να πάω με τα παιδιά».
«Δεν ντρέπεσαι», λέει ο Άρης, «εσύ, ολόκληρος αξιωματικός, εδώ δεν έχουμε αξιωματικούς κι εσύ θα πας με τα παιδιά;» Τελικά και τον Άρη τον καταφέραμε, κάναμε μια πρώτη ομάδα, πήραμε αρχηγό τον Καψάλη, ο οποίος σκοτώθηκε ηρωικά στην πρώτη μεγάλη μας μάχη, πάνω στην Ήπειρο. Εκεί πολεμήσαμε δεκαπέντε παιδιά και εμποδίσαμε τους Γερμανούς από το να κάψουν ένα χωριό, τους Ασπράγγελους της Ηπείρου.
Υπάρχει μια οροσειρά μπροστά από το χωριό και είχαμε πληροφορίες ότι θα έρθουν οι Γερμανοί. Το προηγούμενο βράδυ συγκεντρωθήκαμε στο χωριό, χορέψαμε, τραγουδήσαμε, ήμαστε ενθουσιασμένοι. Την άλλη ημέρα ήρθαν οι Γερμανοί. Βγήκαμε στα υψώματα, πάνω από το βουνό, ακροβολιστήκαμε δεκαπέντε-δεκαέξι παιδιά, με τον ανθυπολοχαγό μας, το παλικάρι της Αλβανίας να μας εμψυχώνει. Αντίκρυ οι Γερμαναράδες είχαν παρατάξει ένα τάγμα.
Πολεμήσαμε. Οι Γερμανοί υποχώρησαν αλλά σκότωσαν τον στρατιωτικό διοικητή και τον καπετάνιο, τον Φρίξο, και δύο από τα παιδιά. Είναι όλοι τους θαμμένοι εκεί, στους Ασπράγγελους. Αυτή ήταν η πρώτη μας μάχη και έγινε τραγούδι, ενθουσίασε τον κόσμο. Συγκινήθηκαν οι άνθρωποι που κάποιοι νεολαίοι τότε έδωσαν το αίμα τους στα κατσάβραχα της Ηπείρου, εκεί όπου λίγα χρόνια πριν είχαν δώσει το αίμα τους άλλοι αγωνιστές. Εγώ διασώθηκα και μαζί με τα άλλα παιδιά αναπτύξαμε ένα κίνημα με την αίγλη της ΕΠΟΝ αλλά και με την υποστήριξη των οργανώσεων της ΕΠΟΝ. Μπάσαμε στην ύπαιθρο τα επονίτικα τραγούδια των φοιτητών της Αθήνας και δημιουργήσαμε ένα κίνημα μοναδικό. Με 32.000 επονίτες αντάρτες.
Ήταν ένας στρατός από νέους της ΕΠΟΝ. Φτιάξαμε ξεχωριστές οργανώσεις, λόχους και τάγματα της νεολαίας. Όλοι αυτοί που στα καπέλα τους έφεραν το
ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, έγραψαν σελίδα στην ιστορία της Ελλάδας. Οι κοπέλες της Κολοκυθιάς, του χωριού όπου ήταν το αρχηγείο του Άρη, μας είχαν κεντήσει σε μια σημαία το «Ελευθερία ή Θάνατος». Ήταν εκεί και ένας τσολιάς, ο Λιόλιος, που είχε καταφέρει, με χίλια βάσανα, να μάθει σάλπιγγα. Στις 13 Απριλίου του 1943, με τη σάλπιγγα και το «Ελευθερία ή Θάνατος», ξεκινήσαμε από την Κολοκυθιά μια περιοδεία ατέλειωτη σε όλη την Ελλάδα.
Η ΕΠΟΝ είχε μεγάλη συμβολή στον ένοπλο αγώνα, εξίσου σημαντική με τη μαζική δουλειά που έκανε στις πόλεις, με τις διαδηλώσεις. Χάσαμε 1.100 επονίτες αντάρτες σε μάχες. Η ΕΠΟΝ όμως δημιούργησε και ένα θαυμάσιο πολιτιστικό κίνημα, με τον Ρώτα και το θίασο της ΕΠΟΝ."
Πολλά και φωτεινά τα παραδείγματα ηρωικής δράσης και αυτοθυσίας. Οι επονίτες συνέδεσαν τη ζωή τους με τον αγώνα για καλύτερες μέρες.
Πηγές: Ιστορία Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, Δοκίμιο. 3η έκδοση, Σύγχρονη Εποχή, 1976
Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945 , τ.Α΄, 2η έκδοση,Στοχαστής
Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, η εμπειρία της Κατοχής, 2η έκδοση, Αλεξάνδρεια
