Μελέτα, μα έχε άγρυπνα και ανοιχτά τα μάτια της ψυχής σου στη ζωή...

Δημήτρης Γληνός

Τρίτη 28 Ιουνίου 2011

Εγνατία Οδός , η ιστορία ενός δρόμου (τελευταίο)

Οθωμανικά χρόνια Πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις
Η Εγνατία οδός λειτούργησε ως ένας αγωγός μετακίνησης μουσουλμάνων ορθόδοξων, ετερόδοξων ή αιρετικών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της μεταφοράς νομάδων από τη Μ.Ασία προκειμένου να τους εγκαταστήσουν ως εποίκους στις νεοκατακτημένες περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας.
Επί πλέον σύμφωνα με οθωμανικά αρχεία οι περισσότεροι από τους Εβραίους μετανάστες ήλθαν στη χώρα μέσω των λιμανιών που ελέγχονταν από τους Οθωμανούς στην Αδριατική. Έτσι μερικοί από αυτούς ήλθαν από την Ιταλία και μετά έφτασαν στη Θεσσαλονίκη, στην Ανδριανούπολη και άλλες πόλεις ακολουθώντας την Εγνατία οδό.

Εβραίοι της Θεσσαλονίκης

Η Εγνατία κάτω από την οθωμανική κυριαρχία ήταν ένας από τους κύριους δρόμους κίνησης των προλεταρίων της διασποράς, που ήταν κυρίως Αλβανοί. Κατα μία άποψη η αύξηση των πολλών αντιπάλων των τοπικών αρχόντων για την απόκτηση μεγαλύτερου πλούτου οδήγησε στην εξαθλίωση πολλών χωρικών οι οποίοι πήραν το δρόμο της ξενιτιάς. Όσοι Αλβανοί μετανάστευσαν βόρεια ή ανατολικά ακολούθησαν την Εγνατία και βρέθηκαν στη Μακεδονία, Θράκη, Ανατολία. Στα μέσα του 16ου αι. μεταξύ του Έβρου και της Κωνσταντινούπολης ο Belon du Mans, Γάλλος επιστήμονας που ταξίδεψε στην περιοχή, αναφέρει ότι συνάντησε πολλές συντροφιές πτωχών Αλβανών θεριστών με δρεπάνια που επέστρεφαν από τη δουλειά στο σπίτι. Οι Αλβανοί προλετάριοι μεταναστεύοντας σε μικρές ή μεγάλες ομάδες σε διάφορες οθωμανικές πόλεις έγινα υπηρέτες στα λοτρά, χασάπηδες, πατσατζήδες και πλανόδιοι πωλητές μαλακών ποτών.
Σημαντικός ήταν ο ρόλος της Εγνατίας οδού στην ανάπτυξη των διαλέκτων καθώς απελευθέρωσε τους ανθρώπους από τις γεωγραφικές δυσκολίες και τις αποστάσεις , τους έφερε πιο κοντά και συνέβαλε στις γλωσσολογικές αλληλεπιδράσεις.Αυτό το γεγονός έδωσε νέα ώθηση στη διαδικασία της εξέλιξης των γλωσσών στα Βαλκάνια .
Επίλογος
Η ιστορία της  Εγνατίας  από τα αρχαία χρόνια μέχρι και τα οθωμανικά έφθασε στο τέλος της. Σίγουρα υπάρχουν πολλά ακόμα που μπορεί να γράψει κανείς για αυτό το δρόμο , που μετά από πάρα πολλά χρόνια, ήρθε να διευκολύνει και τη δική μας καθημερινότητα ή να δημιουργήσει και προβλήματα. Όταν ανοίγει ένας δρόμος άλλες περιοχές ευνοούνται και άλλες όχι.
Όταν είχαμε αναλάβει το συγκεκριμένο πρόγραμμα ήταν δύσκολο να συγκεντρώσουμε τα στοιχεία. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Το υλικό μου το αναπροσάρμοσα, κάποια στοιχεία τα αφαίρεσα, πρόσθεσα νέα .Ψάχνοντας στο internet βρήκα κι άλλες πληροφορίες και φωτογραφίες. Διαπίστωσα επίσης ότι ο αρχαίος δρόμος εξακολουθεί να εμπνέει. Ανακάλυψα λοιπόν το λεύκωμα του Γιάννη Λώλου " Εγνατία Οδός", Εκδόσεις Ολκός , 2008
Αντικείμενο του λευκώματος είναι η ιστορική διαδρομή της Εγνατίας οδού, της σημαντικής αυτής αρτηρίας που κατασκευάστηκε τον 2ο αι. μ. Χ. συνδέοντας το Δυρράχιο με την Κωνσταντινούπολη και που επέζησε ώς τις μέρες μας. Στο πέρασμα των αιώνων παρακολουθούμε την περιπετειώδη ιστορία αυτής της ρωμαϊκής λεωφόρου που διέσχιζε αυτοκρατορίες (ρωμαϊκή, βυζαντινή, οθωμανική) και ένωνε πολλούς λαούς συνθέτοντας έναν μεγάλο υλικό πολιτισμό με πλούσια κατάλοιπα.
H απόφαση για την κατασκευή αυτού του ρωμαϊκού άξονα οφειλόταν κυρίως σε στρατιωτικούς λόγους, όμως η Εγνατία σύντομα εξελίχθηκε στη σημαντικότερη αρτηρία χερσαίας σύνδεσης της Ρώμης με την ανατολική Μεσόγειο. Υπήρξε ένα μεγάλο τεχνικό επίτευγμα και αποτέλεσε δίαυλο επικοινωνίας ανθρώπων, προϊόντων, ιδεών από την Αδριατική μέχρι τον Βόσπορο Η ιστορία της στο πέρασμα των αιώνων ήταν περιπετειώδης και δεν ήταν λίγες οι φορές που ο δρόμος κόπηκε και τμήματά του έπεσαν σε αχρηστία, αλλά όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν η Εγνατία αναβίωνε για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της εκάστοτε κεντρικής διοίκησης αλλά και των ιδιωτών που την διέσχιζαν είτε για επαγγελματικούς λόγους είτε ως περιηγητές.
Την αυτοκρατορική αυτή λεωφόρο ακολούθησαν ανά τους αιώνες στρατοί, αυτοκράτορες, έμποροι, πλανόδιοι θίασοι, μετανάστες και περιηγητές, κάτι που καθιστά την περιδιάβαση τμημάτων της σήμερα μια συγκλονιστική εμπειρία. Οι ξένοι ταξιδιώτες μάς άφησαν πολύτιμες μαρτυρίες όχι μόνο για την ίδια την οδό αλλά για τα μέρη από τα οποία περνούσε και τους λαούς που ένωνε.
Η έκδοση, εκτός από την αρχαιολογική και ιστορική προσέγγιση του θέματος, ταυτόχρονα επιχειρεί ένα εικαστικό οδοιπορικό με σημερινή πλούσια φωτογράφιση στα κατάλοιπα της Εγνατίας, αλλά και στον περιβάλλοντα χώρο, σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες, Ελλάδα, Αλβανία, ΠΓΔΜ, Τουρκία.

Διάβασα ότι ένα σύγχρονο καραβάνι διέσχισε την παλιά Εγνατία με αρχηγό μια Ολλανδέζα, την Βαν Άτικουμ
Το κυριότερο είναι ότι ο δρόμος σήμερα πρέπει να έχει έναν μόνο ρόλο , να λειτουργήσει ως μέσο για τη συναδέλφωση των γειτονικών λαών και την ειρηνική συνύπαρξη τους, να οδηγεί τα βήματα των ταξιδιωτών και όχι των στρατιωτών.

Δευτέρα 27 Ιουνίου 2011

Εγνατία Οδός , η ιστορία ενός δρόμου (10)

Οθωμανικά χρόνια,Οικοδομήματα και Πόλεις
Οι διάφοροι ταξιδιώτες που ταξίδευαν μέσω της Εγνατίας βρήκαν τις διάφορες πόλεις εφοδιασμένες με καλά κτίρια, καραβάν -σεράι, μπεζεστένια, τζαμιά, λουτρά, συντριβάνια, οχυρώσεις υδραγωγεία και ιδρύματα όπου μπορούσαν οι ταξιδιώτες να φάνε και να κοιμηθούν. Αυτό είναι μία ένδειξη ότι η Εγνατία ήταν αυτή την εποχή σε πλήρη χρήση.
Οι διάφορες κατασκευές κατά μήκος της Εγνατίας άρχισαν αμέσως μετά την κατάκτηση της Δυτικής Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας, πιθανόν το 1360 αλλά σίγουρα με τά τη μάχη του Μαρίτσα(Έβρου) το 1371. Οι Οθωμανοί εκτός από τα οικοδομήματα που ανέγειραν για στρατιωτικούς σκοπούς, κατασκεύασαν και άλλα για τους ταξιδιώτες και δημόσιες εξυπηρετήσεις.
Επιπλέον οικοδόμησαν νέα φρούρια όπως του Yenice-i-Karasu στα νότια της Ξάνθης και Yenice-i-Vardar μεταξύ Θεσσαλονίκης και Έδεσσας και πολύ αργότερα του Elbasan στο ποταμό Shkumbi (Γενούσο).
Τότε κτίζεται το μεγάλο χάνι στο χωριό Λουτρό(Τραϊανούπολη) ή Illica


Η Χάνα αποτελεί ένα σωζόμενο επιβλητικό καμαροστέγαστο ρωμαϊκό θερμαινόμενο λουτρό, το οποίο ανοικοδομήθηκε τον 14ο αι. από τον πασά Γαζή Αχμέτ Εβρενός.

και το τζαμί του Evrenos στην Κομοτηνή, που είναι πιθανόν το παλαιότερο έργο της οθωμανικής αρχιτεκτονικής σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο.
Παλιές πόλεις εξελίχθηκαν και νέες ιδρύθηκαν .
Φέρραι/Pherrai ή Ferecik

H μικρή αυτή πόλη αρχικά υπήρξε ταξιδιωτικός σταθμός κατά μήκος της Εγνατίας, που περνούσε μέσα από την πόλη. Βρισκόταν σε μια περιοχή που δέσποζε της κοιλάδας του Έβρου . Στα βυζαντινά χρόνια και κατά τη διάρκεια των εμφυλίων  πολέμων του α΄μισού του 14ου αι. χωρικοί από τις γειτονικές περιοχές ήλθαν και εγκαταστάθηκαν. Οι Οθωμανοί την κατέκτησαν το 1357/ 1358.

Ο Εβλιγιά Τσελεμπή υπαινίσσεται ότι ήταν σπουδαίος σταθμός της Εγνατίας και αναφέρει ότι είχε πάνω από πέντε  χάνια και ένα μικρό χαμάμ. Τα ερείπια ενός μικρού οθωμανικού λουτρού μαζί με το μεγάλο καραβάν -σεράι δείχνουν το ενδιαφέρον των Οθωμανών για ταξιδιωτικές διευκολύνσεις στην Εγνατία.
Απολλωνία /Παζαρούδα/ Pazarouda 


Ένα οθωμανικό λουτρό
ένα τζαμί και ένα χάνι , ερείπια του 16ου αι., δείχνουν ότι  υπήρξαν το κέντρο μιας νέας κωμόπολης πάνω στην Εγνατία. Ο Εβλιγιά Τσελεμπή επισκέφτηκε την πόλη το 1667 και την περιγράφει

" Η πόλη αυτή (Kasaba Yeni Bazar) είναι καλοκτισμένη και γοητευτική, ιδρυμένη σε πλατιά και γόνιμα λιβάδια στις όχθες της λίμνης Besik. Όταν ήταν Σουλτάνος ο Σελίμ Β΄(1566-1579) , ο Μεγάλος Βεζύρης Μεχμέτ Πασάς έστειλε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό και αγόρασε το σταθμό του δρόμου, τον οποίο ζωντάνεψε χτίζοντας εκεί ένα μεγάλο τζαμί, ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, ένα σχολείο , έναν τεκε΄για τους δερβίσηδες, ένα χαμάμ για την ηρεμία της ψυχής και αγορές για τα μέλη των συντεχνιών και των τεχνιτών στα πλοία καθώς και ένα χάνι για εμπόρους και ταξιδιώτες, ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα(imaret) για φαγητό και ένα κτίριο συμποσίων για όσους πηγαινοέρχονταν. Ο σταθμός είχε μεταμορφωθεί σε πόλη της οποίας ο πληθυσμός δεν πλήρωνε φόρους. Είχε έναν δικαστή έναν διοικητή του βακουφιού, έναν διοικητή των Γενιτσάρων, εναν διοικητή του τοπικού ιππικού...Ενώ βρισκόμουν εκεί έκανα την προσευχή μου στο τζαμί...το οποίο είναι πραγματικά πολύ φωτεινό, πάρα πολλοί  άνθρωποι συγκεντρώνονταν σ' αυτή την πόλη που υπάρχει μια μεγάλη αγορά....Είναι πραγματικά μια γοητευτική κωμόπολη.."(Εγκώμιον της κωμόπολης(kasaba) του Yeni Bazar)



Καβάλα
Η πόλη αυτή αποτελεί δείγμα της Οθωμανικής αστικής αρχιτεκτονικής κατά μήκος της Εγνατίας. Στη θέση της πόλης υπήρχε ένα μικρό βυζαντινό κάστρο. Η Καβάλα κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς στα μέσα του 14ου αι. Ένα μέρος του πληθυσμόυ μεταφέρθηκε στην αιχμαλωσία. Το κάστρο κατεδαφίστηκε και η περιοχή παρέμεινε ημιεγκατελειμμένη σχεδόν έναν αιώνα.Στα χρόνια μεταξύ 1530-1536 το παλιό βυζαντινό κάστρο επιδιορθώθηκε και επεκτάθηκε με διαταγή του Σουλτάνου Σουλείμάν του Μεγαλοπρεπούς.
 Ο Σουλεϊμάν ήταν επίσης υπεύθυνος για την κατασκευή του πελώριου υδραγωγείου που ακόμα κυριαρχεί στην πόλη της Καβάλας
Οι Οθωμανοί μετά τον πόλεμο με τους Ούγγρους πήραν μαζί τους όλους τους Εβραίους της Βούδας και της Πέστης, μάλλον για ενδυνάμωση του εμπορίου, και τους έφεραν στην Καβάλα.


Η Καβάλα αναδημιουργήθηκε, αναζωογονήθηκε και μεταμορφώθηκε σ' έναν καλά εξοπλισμένο σταθμό δρόμου στην Εγνατία. Σ' αυτό συνετέλεσαν οι μεγάλες επενδύσεις σε νέα κτίρια, η παροχή μόνιμης εργασίας σε μια μεγάλη ομάδα κατοίκων, τα νέα ιδρύματα, η εγκατάσταση των Εβραίων , τα προνόμια και η αύξηση του αριθμού της φρουράς.
Το 1906 η Καβάλα είχε 3755 σπίτια, 525 μαγαζιά, 16 χάνια, 7 τζαμιά, 3 εκκλησίες, 1 συναγωγή, 8 μουσουλμανικά σχολεία και 5 χριστιανικά καθώς και 5 ιεροδιδασκαλεία.
Θεσσαλονίκη
Η Θεσσαλονίκη δεν ήταν μόνο ένα σπουδαίο λιμάνι αλλά και ένα σταυροδρόμι επάνω στον αρχαίο δρόμο. Τον 16ο αι η εμπορική της σημασία αυξήθηκε. Η πόλη μεγάλωσε πληθυσμιακά και οι οικοδομές, οι τέχνες και οι δραστηριότητες αυξήθηκαν. Για τις ανάγκες των μουσουλμάνων χριστιανικοί ναοί μετατρέπονται σε τζαμιά
Η Παναγία Χαλκέων, Καζαντζιλάρ τζαμί

αλλά κτίζονται και νέα τζαμιά

Κτίζονται λουτρά (Bey Hamam Paca Hamam),



Γενί χαμάμ

ανεγείρονται αγορές (Bezesten),



ιδρύονται χάνια.
Στην αρχή του 16ου αι. η μεταναστευτική κίνηση των Εβραίων σηματοδοτεί μια νέα κατάσταση για την πόλη. Οι Εβραίοι εκδιώχτηκαν από την Ισπανία και εγκαταστάθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μερικοί από τους Εβραίους μετανάστες ήλθαν από την Ιταλία και μετά έφθασαν στη Θεσσαλονίκη. Οι περισσότεροι ήταν Σεφαρδίτες ή Εσκενάζυ. Τα πρωτα 20 χρόνια του 16ου αι. ανέρχονταν σε 20.000.
Η πόλη υπήρξε έδρα του σαντζάκ μπέη, με ανώτατο ερμηνευτή του νόμου και δικαστή, με γενιτσάρ αγά και βάση ισχυρής στρατιωτικής δύναμης. Κέντρο εμπορικό, διαδραμάτισε πολύ σπουδαίο ρόλο ως το μεγαλύτερο λιμάνι της περιοχής. Ο ρόλος της δεν υποβιβάζεται ακόμα και όταν οι Δυτικοευρωπαίοι μεταφέρουν απ' ευθείας στις χώρες τους τα προϊόντα των Ινδιών.
Ισχυρό παράλιο τείχος προστάτευε τη Θεσσαλονίκη από τη μεριά της θάλασσας και πελώριοι πύργοι με δυνατά κανόνια προστάτευαν το λιμάνι.

Ο ανατολικός πύργος , ο Λευκός Πύργος ( 15ος αι με επισκευές και προσθήκες των χρόνων του Σουλεϊμάν ,16ος αι.) εχρησιμοποείτο και ως φυλακή.

Η σπουδαιότητα της πόλης τον 18 ο αι. φαίνεται από το ενδιαφέρον των μεγάλων οικονομικών δυνάμεων της Ευρώπης να εγκαταστήσουν προξενεία. Ήδη στα τέλη του 18ου αι μνημονεύονται στην πόλη ποικιλωνυμες συντεχνίες βιοτεχνών ως αποτέλεσμα μιας δυνατής οικονομίας.

Με την χρήση του ατμού στην κίνηση των πλοίων στα μέσα του 19ου αι ξαναζωντανεύουν οι εμπορικές σχέσεις της Θεσσαλονίκης με τα λιμάνια της Δυτ. Μεσογείου. Παράλληλα η πόλη συνδέεται σιδηροδρομικά με τα σκόπια γεγονός που της ανοίγει το δρόμο για την Κεντρική Ευρώπη.

Γιαννιτσά / Yenice -i- Vardar
H πόλη ονομάζεται "Γενιτσέ Bαρδάρ" και γίνεται για τους κατακτητές ιερή, αφού εδώ, σε τζαμί θάβονται ο Γαζή Eβρενός Mπέης, ο γιος του Aλή και άλλοι σημαίνοντες Tούρκοι.
Το μαυσωλείο του Gazi Evrenos

Η  πόλη τοποθετήθηκε σε μια πολύ σπουδαία στρατηγική θέση στο σημείο όπου φεύγει κάποιος από την Εγνατία και στρίβει προς τη Θεσσαλία και νότια Ελλάδα. όχι μακριά από τη Θεσσαλονίκη

 Υπήρξε ιδανικός τόπος για την εκτροφή  των αλόγων των τιτλούχων της περιοχής και για το ιππικό αργότερα. Ήταν επίσης μέρος συγκέντρωσης του Οθωμανικού στρατού που εξεστράτευε προς Ελλάδα, Αλβανία, Σερβία. Όντας πλούσιο μέρος σε θηράματα το επισκέπτονταν πολλές φορές οι Σουλτάνοι
Ο Πύργος του Ρολογιού βρίσκεται στα Γιαννιτσά και χτίστηκε από τους Οθωμανούς στο κέντρο της πόλης των Γιαννιτσών περίπου το 1667-1668.
Επιλογή της θέσης του έγινε με στρατιωτικά κριτήρια, καθώς ήθελαν να ελέγχουν την εμπορική κίνηση που γινόταν διαμέσου της πόλης σε όλη την κεντρική Μακεδονία.
Ο Πύργος του Ρολογιού είναι ορθογώνιο κτίρικαι  έχει ύψος 25 μέτρα, είναι κτισμένος με πέτρα μέχρι τα πρώτα 4 μέτρα και στη συνέχεια πλινθόκτιστος. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή χτίστηκε από τον Σερίφ Αχμέτ, απόγονο του Γαζή Εβρενός. Έχει αγοραστεί από το Δήμο Γιαννιτσών και προτείνεται η αποκατάστασή του και η μετατροπή του σε Μουσείο της Ιστορίας της πόλης των Γιαννιτσών.

Κυριακή 26 Ιουνίου 2011

Εγνατία Οδός , η ιστορία ενός δρόμου (9)

Οθωμανικά χρόνια, Τα βακούφια
Οι Οθωμανοί εκτιμούσαν πολύ τα οφέλη της Εγνατίας και μολονότι πολλά τμήματα του δρόμου είτε τα άλλαξαν είτε τα χρησιμοποιούσαν όπως ήταν από παλιά, αυτή παρέμενε η κύρια οδική αρτηρία που συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με την Αλβανία.Αυτό το επιβεβαιώνει ο μεγάλος αριθμός των βακουφιών που δημιουργήθηκε από τους πιο ξακουστούς τιτλούχους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον 15ο - 16ο αι..
Τα βακούφια ιδρύθηκαν σε νεοκατακτημένη γη και είχαν σκοπό να στηρίξουν τους μουσουλμάνους που είχαν εγκατασταθεί σε χωριά κυρίως εγκαταλειμμένα από τους χριστιανούς κατοίκους τους. Το κράτος μετέφερε νομάδες από τη Μ.Ασία με τη βία και τους εγκατέστησε σε ορισμένη γη κατά μήκος των γνωστών δρόμων και γύρω από τις μεγάλες πόλεις. Με αυτό τον τρόπο προσπάθησε να ασφαλίσει τη γη από διάφορους κινδύνους. Τα χωριά που ανήκαν στα βακούφια δεν πλήρωναν ορισμένους φόρους και μερικά από αυτά κατοικήθηκαν από σκλάβους που αιχμαλωτίστηκαν  στους πολέμους ή αγοράστηκαν.
Μερικά μεγάλα βακούφια ιδρύθηκαν κατά μήκος της Εγνατίας κυρίως στα χρόνια της εξάπλωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μία αύξηση του αριθμού των βακουφίων παρατηρείται στα χρόνια που ήταν Σουλτάνοι ο Μουράτ Β΄, ο Βαγιαζίτ Β΄ και ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής. Την περίοδο αυτή η Εγνατία ήταν από τους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους δρόμους στην αυτοκρατορία και γι' αυτό το λόγο έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του. Τα εισοδήματα των χωριών  της περιοχής καθώς και των βακουφιών δίνονταν για τα κοινωφελή ιδρύματα και κατ' επέκταση βελτίωναν το δρόμο.
Το πιο σημαντικό και εκτενές βακούφι σε όλο το μήκος της Εγνατίας ήταν του Gazi Evrenos και των απογόνων του. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις Σέρρες 8 χωριά  και τσιφλίκια ανήκαν στο βακούφι και στον Καζά της Θεσσαλονίκης 59 χωριά ανήκαν στο βακούφι σε μια έκταση που υπερέβαινε τα 1200 χλμ. Τα βακούφια επίσης είχαν σημαντικά εισοδήματα από βοσκοτόπια και τη λίμνη Yenice - i- Vardar
( Λίμνη των Γιαννιτσών).

Τον 15ο αι. ο Σουλτάνος Μουράτ Β΄ φρόντισε ιδιαίτερα για την ανοικοδόμηση διαφόρων κτιρίων και την ίδρυση των απαραίτηταν βακουφιών  για να εξασφαλίσει την λειτουργικότητα του δρόμου. Στα 1427 -1428 ανέγειρε μια μεγάλη και σπουδαία γέφυρα στον ποταμό Έβρο. Η γέφυρα είχε 174 αψίδε και αρχικά μήκος 392μ. Η περιοχή που ήταν επικίνδυνη εξ αιτία ενεδρευτικών σωμάτων στα δάση και τους βάλτους έγινε ασφαλής.



Μερικά βακούφια εμφανίστηκαν και στη Θεσσαλονίκη για να συντηρηθουν τα νεοϊδρυμένα τζαμιά καθώς 15 τουλάχιστον εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά.
Όταν ο Μουράτ Β΄ κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη (1430), για να διαιωνίσει την ιστορική εκείνη μέρα της άλωσης της πόλης, διέταξε και χαραξαν σε μία μαρμάρινη κολώνα του βόρειου κλίτους του ναού της Αχειροποιήτου τη φράση που σώζεται και σήμερα: "Ο Σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 833 (=1430).

Σημαντικός ήταν ο αριθμός των βακουφιάβ και την εποχή του Βαγιαζίτ Β΄, επειδή η Εγνατία είχε πολύ σημαντικό ρόλο κατά τον Β΄πόλεμο με τους Βενετούς. (1499-1502). Το ίδιο παρατηρείται και την εποχή του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, ο οποίος οδήγησε έναν στρατό 300.000 ανδρών στην Αλβανική ακτή και στη συνέχεια με τα καράβια του οθωμανικού στόλου πέρασε στη Ιταλία.

Τον 17ο και 18ο αι. τα βακούφια που δημιουργήθηκαν ήταν πολύ  μικρά. Αυτό δείχνει ότι μαζί με την παρακμή του κράτους παραμελήθηκαν η Εγνατία και όλοι οι άλλοι δρόμοι.

Σάββατο 25 Ιουνίου 2011

Εγνατία Οδός , η ιστορία ενός δρόμου (8)

Oθωμανικά χρόνια , Το εμπόριο
Η Εγνατία οδός είχε πολύ μεγάλη εμπορική σημασία και γι΄αυτό σε όλη τη διαδρομή της αλλά και στις διόδους της υπήρχε εγκατεστημένο ένα τοπικό, επαρχιακό και κεντρικό σύστημα ελέγχου. Αυτό εξασφάλιζε τη διακίνηση των αγαθών από τη Θράκη ως την Αλβανία αλλά κυρίως από τα νότια ή βόρεια του θαλάσσιου δρόμου, δηλαδή από το Αιγαίο και την Αδριατική προς τις πόλεις της ενδοχώρας.

Τον 17ο αι. το εμπόριο κατά μήκος της Εγνατίας είχε τοπικό χαρακτήρα και οργανώθηκε από τους ντόπιους. Τα πιο πολλά εμπορεύματα ήταν  φτηνά για να μπορούν να προσελκύουν καταναλωτές χαμηλών εισοδημάτων που έμεναν σ' αυτά τα μέρη . Επομένως το εμπόριο ξηράς ήταν τοπικό και ενδοπεριφερειακό.

Αξίζει να προσεχθεί ότι το Οθωμανικό κράτος δεν μονοπώλησε ούτε έλεγξε τη χρήση του δρόμου, διότι οι Οθωμανοί δεν έλεγχαν την οικονομία, η οποία ήταν αυτοδιουκούμενη και αυτονομημένη. Απλά το κράτος έδινε συμβουλές και έκανε στοιχειώδεις ελέγχους. Εκείνοι που έλεγχαν την κυκλοφορία των εμπορευμάτων κατά μήκος και κοντά στους συντηρημένους από το κράτος δρόμους, όπως η Εγνατία, ήταν οι ντόπιοι που διέθεταν μεγάλη δύναμη.
Ο μεγάλος όγκος των εμπορευμάτων δεν μεταφερόταν με κάρα , βαγόνια ή άλλο ακριβό και δυσκολοσυντήρητο μεταφορικό μέσο, γιατί αυτά τα μεταφορικά μέσα δεν μπορούσαν να κινηθούν σε δρόμους που δεν είχαν πάνω από 16 πόδια φάρδος. Για οικονομικούς και πρακτικούς λόγους το τράβηγμα των φορτίων γινόταν με μεταφορικά άλογα, τα οποία ταξίδευαν σχεδόν άνετα πάνώ στο δρόμο. Κατά τον 17ο αι. κυκλοφορούσαν και επιταγμένα από το κράτος ζώα για τη μεταφορά μεταλλευμάτων.

Τον 17ο αι. το εμπόριο προσανατολίστηκε στο εσωτερικό και τα εμπορεύματα διακινήθηκαν από την ξηρά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να συγκεντρωθεί στην ενδοχώρα κοντά στα γεωγραφικά κέντρα της Βαλκανικής Χερσονήσου. Επί πλέον  οι Οθωμανοί ίδρυσαν χωριά κατά μήκος της Εγνατίας , τα οποία είχαν τόσο  καλή πρόσβαση  όσο και οι πόλεις, με αποτέλεσμα να υπάρχει μία ισορροπία των κατοικημένων περιοχών .

Από τα μέσα του 18ου αι. ο κύριος στεριανός δρόμος κατά μήκος του οποίου διασκορπίστηκαν ευρωπαίκές βιοτεχνίες και αποικιακά προϊόντα ήταν , από μία άποψη, η Εγνατία.
Στη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σταθερές αγορές δεν ήταν δυνατόν να υπάρξουν αλλά και να προσελκύσουν μεγάλο αριθμό καταναλωτών, τους  οποίους εμπόδιζαν οι αποστάσεις ή οικονομικοί λόγοι. Οι πιο πετυχημένοι έμποροι ήταν αναγκασμένοι να μετακινούνται και να φέρνουν τα εμπορεύματά τους κοντά στον καταναλωτή. Τα αγαθά λοιπόν διακινούνταν και πωλούνταν σε εποχικά επαναλαμβανόμενα παζάρια. Τα παζάρια έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του περιφερειακού αλλά και του διεθνούς εμπορίου.

Η ανάπτυξη του αριθμού των παζαριών γύρω από την Εγνατία ήταν μεγάλη, ιδιαίτερα από τη μια και την άλλη πλευρά του δρόμου. Τώρα πια νέα προϊόντα , εισαγόμενα από την Ευρώπη και την Αμερική κάνουν την εμφάνισή τους - ζάχαρη, καφές, βαφές υφασμάτων- και μεταφέρονται από τα λιμάνια στην ενδοχώρα .

Η ανάπτυξη των παζαριών ή  αλλιώς πανηγυριών μεταμόρφωσε το σχέδιο και τη λειτουργία του δρόμου, διότι προώθησε μια αργή μετατόπιση από τον στρατιωτικό χαρακτήρα του 
στην αναδιανομή των υπηρεσιών και στην εμπορευσιμότητά του. Αυτό είχε ως συνέπεια να ενεργοποιηθεί περιφειφερειακότητα της Βαλκανικής και Οθωμανικής οικονομίας σε σχέση με την υπεροχή της Ευρωπαϊκής και της Ατλαντικής οικονομίας.


Μεταξύ του 1780 και του 1830, ιδιαίτερα μετά τη Συνθήκη της Ανδριάνούπολης , η οθωμανική οικονομία ενέδωσε στην Ευρωπαϊκή και Ατλαντική οικονομική αγορά. Με αυτό τον τρόπο άνοιξαν οι εσωτερικές αγορές στο ευρωπαϊκό εμπόριο και στις αρχές του ελεύθερου εμπορίου. Οι συνέπειες ήταν τεράστιες , διότι μετατοπίστηκαν οι διεθνείς συναλλαγές σε άλλες περιοχές όπως η Μαύρη Θάλασσα. Συγχρόνως όμως άρχισε και ο αργός μετασχηματισμός των πόλεων περιλαμβάνοντας και τις πόλεις της Εγνατίας.

Αργότερα , το 1870, η δημιουργία της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινούπολης - Ανδριανούπολης- Ευρώπης, Θεσσαλονίκης - Σκοπίων- Μητροβίτσας και λίγο μετά Θεσσαλονίκης - Κωνσταντινούπολης καθώς και η ίδρυση εμπορικών σταθμών κοντά στους σιδηροφρομικούς σταθμούς , οδήγησαν σε παρακμή την Εγνατία οδό.

Παρασκευή 24 Ιουνίου 2011

Εγνατία Οδός , η ιστορία ενός δρόμου (7)

Οθωμανικά Χρόνια, ο δρόμος
 Οι  Οθωμανοί ήταν ενημερωμένοι για τη σπουδαιότητα του δρόμου. Κατά τη διάρκεια του 1380 έχοντας ως επικεφαλής τον Μουράτ Ι΄επέκτειναν τη δύναμη τους στα Βαλκάνια και έφθασαν ως την Αδριατική ακτή και συγκεκριμένα ως τον Αυλώνα. Σε όλη τη διαδρομή υπέτασσαν τους διάφορους άρχοντες των πόλεων και κωμοπόλεων . Έτσι η Εγνατία πέρασε στον οθωμανικό έλεγχο και άρχισε να χρησιμοποιείται πάλι ως μία από τις κύριες οδικές αρτηρίες των Βαλκανίων. Η Εγνατία οδός απέκτησε ένα νέο όνομα: Sol Kol (Left Arm).
Το στρατηγικό σχέδιο των Οθωμανών στα Βαλκάνια είχε στόχο την κατάληψη και τον έλεγχο των βασικών δρόμων μέσω των οποίων γινόταν η μεταφορά του χρυσού, ασημιού, μολύβδου, χαλκού και σιδήρου της Σερβίας, Μακεδονίας και Βοσνίας. Ο τελικός στόχος ήταν να υποτάξουν αυτές τις περιοχές στερώντας από αυτά την οικονομική δύναμη. Η Εγνατία επομένως εξακολουθούσε να παίζει σπουδαίο ρόλο και να διατηρεί τη στρατηγική της σημασία και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τα στρατεύματα για μακρύτερη εξάπλωση .


Οι Οθωμανοί όμως πέτυχαν τον πλήρη πολιτικό έλεγχο του δρόμου μεταξύ Θεσσαλονίκης και Κεντρικής Αλβανίας μόνο μετά το 1501.
H Εγνατία την περίοδο αυτή είχε πολλούς ρόλους. Ήταν ο μεγαλύτερος άξονας διείσδυσης , αποικισμού και στρατιωτικών δραστηριοτήτων τόσο στην εποχή των κατακτήσεων όσο και αργότερα . Επίσης λειτούργησε ως ένας εμπορικός δρόμος που εξυπηρέτησε τις εμπορικές σχέσεις δύο θαλάσσιων δρόμων - του Αιγαίου και της Αδριατικής- παράλληλα με τη εξυπηρέτηση της ηπειρωτικής και βαλκανικής ενδοχώρας.

O αρχαίος δρόμος χρησιμοποιήθηκε και στα Οθωμανικά χρόνια αρχικά για κατακτητικούς σκοπούς και αργότερα για το ταχυδρομείο του Σουλτάνου. Ο οθωμανικός ulak (κρατικός αγγελιαφόρος)
 και τα οθωμανικά menzilhane( ταχυδρομικοί σταθμοί πάνω στο δρόμο για αλλαγή αλόγων στα ταχυδρομικά αμάξια) ήταν όμοια με τα ρωμαϊκά.
Κατά τον 16ο αι. το δυτικό τμήμα του δρόμου μεταξύ Yenidje -i- Vardar(Γιαννιτσά)- και Ελβασάν ήταν παραμελημένο και αυτό φαίνεται από έναν κατάλογο αγγελιαφόρων μεταγενέστερης εποχής(1701-1702) που στέλνονταν σε πολλές κατευθύνσεις υπάρχει μόνο μία εγγραφή αποστολής αγγελιαφόρου σταλμένου από την Ανδριανούπολη στον Αυλώνα, διότι οι  Οθωμανοί είχαν αναπτύξει ένα δίκτυο παράλληλων δρόμων μικρής ή μεγάλης σημασίας που στην ουσία λειτουργούσαν ως κεντρικοί.



Πέμπτη 23 Ιουνίου 2011

Εγνατία Οδός , η ιστορία ενός δρόμου (6)

Βυζαντινά Χρόνια, Οι πόλεις
Η Εγνατία οδός συνέχισε και στα χρόνια αυτά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των πόλεων και στο σχηματισμό της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας τους. Αρκετές από τις πόλεις που άκμασαν στη Ρωμαϊκή εποχή εξακολουθούν να έχουν μια ξεχωριστή θέση και στη Βυζαντινή.
Το Δυρράχιο είναι μία από αυτές εξ αιτίας της γεωγραφικής του θέσης.





Κατά τη Βυζαντινή περίοδο έγινε πεδίο πολύ συχνών εχθρικών επιδρομών , που είχαν ως στόχο τις βυζαντινές επαρχίες. Σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα δέχτηκε Οστρογότθους, Βουλγάρους, Νορμανδούς, Βενετούς, Σέρβους. Όλοι αυτοί προσπαθούσαν να περάσουν τα στρατεύματά τους από και προς το Δυρράχιο μέσω της Εγνατίας.
Ο δρόμος αυτός έδινε στην πόλη ιδιαίτερη σπουδαιότητα και την καθιστούσε κλειδί της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στη Δύση, καθώς αποτελούσε την έξοδο στην Αδριατική Θάλασσα. Ακριβώς γι' αυτό οι Βυζαντινοί φρόντισαν πριν τις αρχές του 9ου αι. να ιδρύσουν το θέμα του Δυρραχίου, με το οποίο φρόντιζαν να ελέγχουν τις πειρατικές δραστηριότητες των Αράβων από τις Δαλματικές Ακτές αλλά και να προστατεύουν τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας από τους Φράγκους στη Βενετία και τη Βόρεια Αδριατική. Επειδή όμως το Δυρράχιο αλλά και ολόκληρη η περιοχή γίνεται πεδίο συγκρούσεων και συνεχών επιδρομών είτε από τα δυτικά είτε από τα ανατολικά από τον 4ο αι. έως τον 10ο αι., η Εγνατία δεν είναι ασφαλής και γι' αυτό χάνει το ρόλο της ως κεντρικής οδικής  αρτηρίας που συνέδεε τη Δύση με την Ανατολή . Οι μετακινήσεις γίνονταν από άλλους δρόμους και αυτό έφερε την απομόνωση της Ηπείρου.
Η πόλη όμως που ανδεικνύεται ιδιαίτερα είναι η Θεσσαλονίκη

Τοπογραφικό σχέδιο Βυζαντινής Θεσσαλονίκης  





Το περίγραμμα των βυζαντινών τειχών της πόλης.

Μολονότι το τέλος του 4ουαι. είναι τραγικό για την πόλη εξ αιτίας της σφαγής 7.000 Θεσσαλονικέων στον Ιππόδρομο




αλλά και επικίνδυνο εξ αιτίας εχθρικών επιδρομών, η Θεσσαλονίκη ορίζεται ως η δεύτερη μεγάλη πόλη στα ανατολικά του βυζαντινού κράτους.
Ως τα τέλη του 5ου αι. η πόλη μετατρέπεται σε χριστιανικό κέντρο με ευρύτερη ακτινοβολία.
Άγιος Δημήτριος



Ναός Οσίου Δαβίδ


Ο άγιος Λέων
λεπτομέρεια από τη ζωφόρο των μαρτύρων, τέλη 4ου - 5ος αι., Θεσσαλονίκη, Ροτόντα
Αχειροποίητος

Στους επόμενους αιώνες θα πολιορκηθεί από Οστρογότθους, Ούννους, Σλάβους, Βούλγαρους, Αβάρους.
Από τον 9ο αι. όμως και μετά τον εκχριστιανισμό των Σλάβων και την επέκταση της βυζαντινής επιρροής στους σλαβικούς πληθυσμούς που βρίσκονταν εκτός της αυτοκρατορίας επικρατεί ειρήνη στην περιοχή της Μακεδονίας.
Η Θεσσαλονίκη γίνεται γρήγορα ένα μεγάλο κοσμοπολίτικο κέντρο και διεθνής εμπορική αγορά. Ένα πραγματικό σταυροδρόμι που συνέδεε την Κωνσταντινούπολη με την Ιταλία μέσω Εγνατίας. Στον οριζόντιο άξονα της Εγνατίας προστίθεται μια διαβαλκανική αρτηρία που οδηγεί στις χώρες του Δούναβη. Στο σημείο που συναντιέται η Εγνατία με το νέο δρόμο βρίσκεται η Θεσσαλονίκη στο λιμάνι της οποίας συνέκλιναν οι ναυτικοί δρόμοι από τα λιμάνια της Ανατολής. και του Πόντου. Οι δρόμοι αυτοί συνέδεεαν το Βυζάντιο με την Ιταλία και την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη καθώς και με τον σλαβικό και αραβικό κόσμο. Οι οδικές αρτηρίες έφερναν στη Θεσσαλονίκη εμπορεύματα , ταξιδιώτες, προσκυνητές , που κατευθύνονταν και μέσω της Εγνατίας στην Κωνσταντινούπολη αλλά και στην Αδριατική. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η Θεσσαλονίκη γίνεται πολύ γρήγορα το κέντρο που συναγωνίζεται όχι μόνο τα μεγάλα λιμάνια της Ανατολής αλλά και της ίδιας της Κωνσταντινούπολης.

Νότια όψη του ναού της Παναγίας των Χαλκέων Θεσσαλονίκης.


Στα τέλη του 9ου αι. η Θεσσαλονίκη βρίσκεται στο απόγειο της δόξας της  και του πλούτου της. Τότε  ξεσπά όμως μεγάλος βυζαντινοβουλγαρικός πόλεμος και ανταγωνισμός γιατί ο Λέων Στ΄μετέφερε τους Βουλγάρους εμπόρους από την Κωνσταντινούπολη στη Θεσσαλονίκη, όπου οι Βούλγαροι πλήρωναν βαρύ φόρο. Αυτό έγινε διότι οι Βυζαντινοί , αφού αποκατέστησαν την Εγνατία, ήθελαν να αποσυμφορήσουν το λιμάνι της Κωνσταντινούπολης από την παρουσία πολυπληθών εμπορικών αποστολών αλλά και να δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες προκειμένου να αναπτυχθεί το διεθνές εμπόριο από τη Θεσσαλονίκη. 

Η ανοδική πορεία της πόλης διακόπτεται με την κατάληψή της από τους Σαρακηνούς πειρατές στις αρχές του 10ου αι.



.Από τότε η πόλη θα βρεθεί στο μάτι του κυκλώνα. Αλλεπάλληλες καταστροφικές επιδρομές από Βουλγάρους, Νορμανδούς, Φράγκους Σταυροφόρους, Βενετούς, Τούρκους θα τη σημαδέψουν μέχρι το 1430, χρονιά που οριστικά παραδίνεται στο Μουράτ Β΄ ορίζοντας 'ετσι την αρχή του τέλους της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Και άλλες πόλεις μεταβάλλονται σε κέντρα εμπορικής κίνησης και πολιτιστικής δραστηριότητας. Μία από αυτές είναι η Νεάπολη που κτά τον 9ο αι. μετονομάζεται σε Χριστούπολη , ανήκει στο Θέμα του Στρυμόνα και αποτελέι το τελευταίο οχυρό αντίστασης στις σλαβικές; επιδρομές. Τον 12ο αι. είναι ήδη μια πολύ καλή οχυρή θέση και εμπορικό λιμάνι. Το 1185 πυρπολείται και ισοαπεδώνεται από τους Νορμανδούς.


Οι Φίλιπποι επίσης από τα μέσα του 5ου αι. απειλούνται από τους Γότθους , στη συνέχεια από τους Σλάβους(7ος -8ος αι.) και τους Βουλγάρους(9ος αι.). Οι Βυζαντινοί για να προστατέψουν την πόλη ανοικοδομούν στα τέλη του 10ου αι.τα τείχη και κτίζουν πύργους στην ακρόπολη. Στα μέσα του 12ου αι. οι Φίλιπποι είναι μια πόλη με ζωηρή εμπορική κίνηση.


Αποψη της Βασιλικής Α. Η εκκλησία είχε δύο ορόφους. Τα στοιχεία της διακόσμησής της, όπως τα μαρμάρινα δάπεδα ή οι καλύψεις των τοίχων, φανερώνουν τη μεγάλη οικονομική ισχύ της πόλης την περίοδο που κτίστηκε. (5ος-6οςαι)

Ο τρούλος της Βασιλικής Β’ κατ’ άλλους κατέρρευσε πριν ολοκληρωθεί το μνημείο και κατ’ άλλους λίγο μετά την ολοκλήρωσή του, λόγω σεισμών. Πάντως, η αρχιτεκτονική της εκκλησίας φανερώνει ότι ήταν κτισμένη στα πρότυπα της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης.

 Η Εγνατία  διασχίζει παράλληλα το Forum της πόλης στη βορεινή πλευρά και την ενώνει με το Δυρράχιο. Αυτός ο δρόμος γίνεται αιτία να επισκεφτούν την πόλη ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας, ο Ανδρόνικος Β΄Παλαιολόγος και ο Ιωάννης Κατακουζηνός. Με την εμφάνιση των Οθωμανών μετά το 1387 ο τόπος ερημώνει από τους κατοίκους και μένει μόνο το όνομα.