Mάθημα ιστορίας B Λυκείου

Προσπαθώντας να βγάλω άκρη με την ιδιοκτησία γης στα άδυτα του Βυζαντίου αλλά κυρίως στη μπερδεμένη αφήγηση του σχολικού εγχειριδίου της Β'Λυκείου, σύνταξα το παρακάτω χρονοδιάγραμμα, ώστε να φωτιστεί κάπως το θέμα των γαιών, των μικροκαλλιεργητών, δυνατών κτλ.. Ελπίζω να κατάλαβα καλά τα σχολικά βιβλία της Β'γυμνασίου και B'Λυκείου, όπως κι ένα παλιό του Οργανισμού(ΟΕΔΒ του Baynes - Moss). Αν όχι, θα το μάθω απ'τα σχόλιά σας!

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΓΗΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Στο χρονοδιάγραμμα της εξέλιξης της ιδιοκτησίας της γης στο Βυζάντιο, οι ημερομηνίες που ορίζουν τις περιόδους είναι πολύ αβέβαιες και ποτέ δεν επικράτησε απόλυτα καμιά μορφή μεγάλης ή μικρής ιδιοκτησίας έναντι της άλλης.

Πριν τον 6ο αι
Η γη ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων.

Τον 6ο και 7ο αι
 Η μεγάλη ιδιοκτησία κλονίζεται (ποτέ δεν εξαφανίστηκε εντελώς), λόγω των αβαροσλαβικών επιδρομών.
 Κατάληψη χωραφιών από ακτήμονες και μικροϊδιοκτήτες.
 Θέματα: στρατιωτόπια που κατείχαν αγρότες-στρατιώτες
 Άραβες πλήττουν τον 7ο αι όλες τις αγροτικές δραστηριότητες και γαιοκτησίες.

Τον 8ο αι
 Η σύνθεση της αγροτικής τάξης αλλοιώθηκε λόγω των εσωτερικών μεταναστεύσεων από επαρχία σε επαρχία και των εποικισμών. Οι χωρικοί μετανάστες δεν εξαρτιόταν από τους γαιοκτήμονες.
 Στρατιωτικός χαρακτήρας στη διοίκηση του κράτους, οργάνωση επαρχιακού στρατού (περίπου 60000 κάτοχοι στρατιωτικών γαιών από αναδασμό των μεγάλων τσιφλικιων που είχαν περιέλθει στα χέρια του κράτους)
 Περίοδος εικονομαχίας. Οι Ίσαυροι χτυπάνε τις μεγάλες γαιοκτησίες της εκκλησίας και στηρίζουν τους στρατιώτες- αγρότες

Τέλη 8ου αρχές 9ου
 Μεγάλοι γαιοκτήμονες καταφεύγουν στην Κωνσταντινούπολη για να ενωθούν με την παλατιανή αριστοκρατία και να αποτελέσουν τη νέα αριστοκρατία αξιωμάτων.
 Κακώσεις Νικηφόρου, οι οποίες θίγουν κυρίως τους πλούσιους και την εκκλησιαστική γαιοκτησία. Επίσης καθιέρωση συλλογικής ευθύνης της κοινότητας του χωριού για την καταβολή φόρων. Αυτό όμως όπως θα αποδειχτεί εκ των υστέρων, συντέλεσε στην εξαθλίωση των ελεύθερων μικρών καλλιεργητών, οι οποίοι αναγκάζονταν ή να γίνουν δουλοπάροικοι εκχωρώντας το χωράφι τους* στους Δυνατούς, ή να μεταναστεύσουν σε κάποια πόλη. (*Έτσι δημιουργήθηκαν τα χωρία ή προάστια = οι γαίες των Δυνατών).

Τον 9ο αι
 Οικονομική άνθιση (βασιλεία Θεόφιλου). Αφθονία πολύτιμων μετάλλων, άνοδος τιμών προϊόντων, αλλά και γεωργικών προϊόντων. Η γεωργία γίνεται επικερδής, ενώ τα κέρδη από τις συντεχνίες ήταν περιορισμένα λόγω των συστημάτων και του κρατικού ελέγχου.
 Ενισχύεται η μεγάλη ιδιοκτησία.. Οι Δυνατοί ασκούν βία τρομοκρατούν, καταπιέζουν τους μικροϊδιοκτήτες των οποίων οι φόροι αυξάνονται. Συνεχίζεται η εθελούσια (δουλο)παροικία εγκαταλείποντας την ελευθερία τους/ ανεξαρτησία και περιουσία ή η αναζήτηση καλύτερης τύχης στις πόλεις εγκαταλείποντας το χωράφι τους και στρεφόμενοι στα αστικά επαγγέλματα.
 Οι Δυνατοί επιδιώκουν : α) να κάνουν δική τους τη γη των φτωχών
β) να αποσπάσουν οικονομικά προνόμια
γ) να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία
 Επίσης οι Δυνατοί ζούνε με χλιδή έχοντας έσοδα από τα κτήματά τους αλλά και τους μισθούς από τα αξιώματα που κατείχαν. Απ’την άλλη δε φρόντιζαν καθόλου να βελτιώσουν τις συνθήκες παραγωγής στα κτήματά τους. Το τελευταίο οδήγησε και σε κάποια στασιμότητα της γεωργικής παραγωγής αργότερα
 Στην επιδείνωση της θέσης των μικροϊδιοκτητών συντέλεσε και η αποτυχία της επανάστασης του Θωμά του Σλάβου.

Τον 10ο αι
Αγώνας κατά των αριστοκρατών γαιοκτημόνων από τους αυτοκράτορες της μακεδονικής δυναστείας.
 Στρατιωτικοί λόγοι: Αν τα στρατιωτικά αγροκτήματα χάνονταν σε όφελος των μεγάλων ιδιωτικών αγροκτημάτων, τότε το κράτος θα αναγκαζόταν να διατηρεί μισθοφορικό στρατό, ο οποίος θα ήταν δαπανηρός και αμφίβολης μαχητικότητας.
 Πολιτικοί λόγοι: Οι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης, έχοντας πια γίνει αρκετά «φεουδαρχικοί» άρχισαν να έχουν αξιώσεις στον αυτοκρατορικό θρόνο.
 Οικονομικοί λόγοι: Ήταν πιο εύκολο για το βυζαντινό κράτος να δασμολογεί τους μικροϊδιοκτήτες απ’ό,τι τους μεγάλους, οι οποίοι λόγω της κοινωνικής τους θέσης απέφευγαν την καταβολή των οικονομικών εισφορών…
Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες πέτυχαν:
 Να προτιμώνται ως αγοραστές της κοινοτικής γης οι γείτονες και συγγενείς του πωλητή.
 Να αποδίδονται αναδρομικά στους φτωχούς ιδιοκτήτες τα χωράφια που τους είχαν πάρει οι Δυνατοί.
 Να απαγορεύεται η αγοραπωλησία στρατιωτικών κτημάτων.
 Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.
 Να πληρώνουν οι Δυνατοί το φόρο των φτωχών του χωριού-κοινότητας: «αλληλέγγυον» (Βασίλειος ο Β΄)
Αμεσες συνέπειες:
 Ισχυροποίηση του ρόλου του αυτοκράτορα
 Ελεύθεροι γεωργοί έγιναν κύρια πηγή εσόδων
 Προστασία των στρατιωτικών κτημάτων και εξοικονόμηση εξόδων

Επίσης από τα μέσα του 10ου αι και μετά, αναπτύχθηκε η αστική οικονομία σε βάρος της αγροτικής: αναβίωσε το εξωτερικό εμπόριο, αυξάνεται ο αριθμός απασχολούμενων στη βιοτεχνία, στα λιμάνια, δημιουργούνται νέα αστικά επαγγέλματα και έτσι αρχίζει και διαμορφώνεται μια εμποροβιοτεχνική τάξη στο Βυζάντιο, η ανερχόμενη αστική τάξη, η οποία στα μέσα του 11ου αι, απέκτησε δύναμη και υποκινούσε κινήματα κατά των ευγενών.


Τον 11ο και 12ο αι
 Οι ανίσχυροι Διάδοχοι του Βασιλείου του Β΄ και εν μέρει οι Κομνηνοί, εγκατέλειψαν τη μάχη κατά των Δυνατών. Ήταν αυτοκράτορες που είτε προέρχονταν από την αριστοκρατία, είτε εξαρτιόνταν από την τάξη αυτή. Οι Δυνατοί, δηλ. οι γαιοκτήμονες και η νέα τάξη των ανώτερων κληρικών είχαν τόση δύναμη, ώστε πήραν στα χέρια τους την διακυβέρνηση του κράτους.


Τον 11ο αι οι Διάδοχοι των Μακεδόνων:
 Κατάργησαν τα μέτρα που είχαν κατορθώσει να εφαρμόσουν οι Μακεδόνες αυτοκράτορες και φυσικά και το αλληλέγγυο. Οι μεγαλογαιοκτήμονες απορρόφησαν τα κτήματα των μικρών και ισχυροποιήθηκαν και πάλι.
 Κωνσταντίνος ο Μονομάχος: οι Δυνατοί εξαιρέθηκαν απ΄τη φορολογία, απέκτησαν σημαντικές δικαστικές και διοικητικές δικαιοδοσίες. Οι γεωργοί καταπιέζονται από την εκμίσθωση των φόρων σε ιδιώτες.

Τον 12ο αι οι Κομνηνοί
 Θέλησαν να θωρακίσουν την αυτοκρατορία και να ανορθώσουν το κράτος στηριζόμενοι στις αριστοκρατικές οικογένειες αστών και στρατιωτικών, εφαρμόζοντας το θεσμό της πρόνοιας, σε αντίθεση με τους Ισαύρους που είχαν στηριχθεί στις λαϊκές μάζες και τους στρατίώτες- αγρότες , αλλά και στους Μακεδόνες , οι οποίοι προστάτευσαν με διάφορα μέτρα το λαό και τους μικροϊδιοκτήτες γης από τις αυθαιρεσίες των Δυνατών.
 Ακολούθησαν το παράδειγμα της Δύσης και εγκατέλειψαν το σύστημα των στρατιωτικών γαιών αντικαθιστώντας το με το ημιφεουδαρχικό* σύστημα των προνοιών.
 Πρόνοια ήταν τα φέουδα ,τιμάρια, δηλ. εκτάσεις γης (μαζί με τους γεωργούς που τις καλλιεργούσαν), που παρέχονταν σε κάποιους (σε ισχυρές οικογένειες), μαζί με το δικαίωμα είσπραξης φόρων, με αντάλλαγμα τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες. Επρόκειτο για αυτόνομες περιοχές, που όμως παρέμεναν ιδιοκτησία του κράτους και άρα δεν κληροδοτούνταν στους απογόνους.
Είναι σαφές ότι με το θεσμό της Πρόνοιας, αρχίζει ο εκφεουδαλισμός της βυζαντινής κοινωνίας, αλλά αξίζει να σημειώσουμε τις ομοιότητες με τη φεουδαρχία στη Δύση, όπως και κάποιες βασικές διαφορές του.
Ομοιότητες:• προνοιάριοι –φεουδάρχες. • Κατοχή γης μαζί με παροίκους και είσπραξη φόρων. • Εκμετάλλευση χωρικών. • Μείωση ισχύος του αυτοκράτορα. • Σχετική αυτονομία γης.
Διαφορές: • πρόνοια παρέμενε ιδιοκτησία κρατους και όχι προνοιάριου γιαυτό και δεν κληρονομούταν. VS Δύση. • Δεν υπήρχε σχέση υποτέλειας –προστασίας όπως στους φεουδάρχες της Δύσης και στους υποτελείς τους ,ούτε και η ιεραρχία, βασιλιάς-φεουδαρχης-υποτελής. • Ο προνοιάριος πολεμά για το κράτος και όχι για κάποιο πρόσωπο. •Η φεουδαρχία στη Δύση έχει τις απαρχές της στα ρωμαϊκά latifundia, εκτάσεις που παραχωρούσε η Ρώμη στους απόμαχους στρατιώτες της, άκμασε στη Γαλλία τον 8ο αι κ εξ. με τον Καρλομάγνο (ως πολιτικό –στρατιωτικό –κοινωνικό –οικονομικό σύστημα), για να αρχίζει να παρακμάζει ως οικονομικό σύστημα μετά τον 13ο- αι με την εμφάνιση της αστικής τάξης, διατηρήθηκε ως κοινωνικό ές;τον 15ο, για να εξαλειφθεί τελείως με τη γαλλική επανάσταση.
 Ο Αλέξιος ο Α’επέβαλε στους αγρότες νέους φόρους που έφταναν το 23% του κύριου φόρου, σε εισφορές και σε είδος. Αυτή η δημοσιονομική πολιτική φυσικά επιβάρυνε κι άλλο τους αγρότες.
 Ο Μανουήλ ο Α’ επέκτεινε το θεσμό των προνοιών, παραχωρώντας γόνιμα χωράφια και φορολογούμενους σε «άξεστους, άπληστους ανίκανους και απολίτιστους»,κατά τον Χωνιάτη, ανθρώπους, έτσι ώστε και οι κατώτερες αγροτικές τάξεις να υποφέρουν αλλά και ο στρατός να διαλυθεί