Τα Σεπτεμβριανά

    Η σχέση μας με την Ιστορία είναι γνωστό ότι δεν καλή . Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε σημαντικές πτυχές της ελληνικής και της παγκόσμιας ιστορίας, ούτε ότι τις περισσότερες φορές αρνούμαστε συστηματικά να δούμε τι πραγματικά κρύβεται πίσω από τα γεγονότα ή γινόμαστε υπερβολικά εύθικτοι όταν γίνεται μια προσπάθεια να απομυθοποιηθούν πρόσωπα και ιστορικά συμβάντα.

     Επιπλέον δεν διαβάζουμε ή πιο σωστά δεν μελετάμε ιστορία . Κι αν τύχει και έχουμε διάθεση να μελετήσουμε δεν το κάνουμε με νηφαλιότητα και ψυχραιμία. Σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί και η άγνοια για πάρα πολλά γεγονότα, τα οποία για πολλούς και διαφορετικούς λόγους εξακολουθούν να παραμένουν άγνωστα στο ευρύ κοινό.

   Ένα τέτοιο συμβάν που παραμένει άγνωστο και αποσιωπάται ή γίνεται αντικείμενο επιφανειακών αντιδράσεων είναι το τουρκικό πογκρόμ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955 που αφάνισε την ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης.

    Διάβασα πρόσφατα ένα βιβλίο - μελέτη , εξαιρετικό κατά τη γνώμη μου, του  κορυφαίου βυζαντινολόγου Σπύρου Βρυώνη , με τίτλο : Ο μηχανισμός της καταστροφής , το τουρκικό πογκρόμ της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης.
Ο συγγραφέας μελέτησε έγγραφα και πηγές που προέρχονται από τα τουρκικά, ελληνικά, βρεταννικά και αμερικάνικα αρχεία αλλά και ό,τι έχει γραφτεί γι' αυτό το γεγονός και προσπάθησε με τρόπο μεθοδικό και συστηματικό όχι απλά να παρουσιάσει τι έγινε εκείνες τις ημέρες, αλλά να ερμηνεύσει τα γεγονότα κοιτώντας πίσω από την επιφάνειά τους. 

"Είναι μια έρευνα για την εξακρίβωση βασικών αληθειών, όχι των "αληθειών" που εξυπηρετούν πολιτικές σκοπιμότητες."

Ο ιστορικός θεωρεί απαραίτητο πριν δώσει το περίγραμμα των βίαιων γεγονότων του πογκρόμ , να παρουσιάσει τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης σε όλο το χρονικό διάστημα πριν το 1955 σε μια προσπάθεια να εξηγήσει γιατί μπήκαν στο στόχαστρο των Τούρκων. 

Μετά από αυτή την απαραίτητη ανάλυση προχωρά στη διεξοδική μελέτη και ανάλυση του υπόβαθρου πάνω στο οποίο κτίστηκαν οι θεσμοί του πογκρόμ. Δίνει τις διάφορες απόψεις που υποστηρίζονται από μελετητές και καταδικάζει συγχρόνως τη μεροληψία και την πολιτική υποκρισία των ΗΠΑ και της Μ. Βρεταννίας.

Η έρευνα του αποκαλύπτει το ρόλο του Δημοκρατικού Κόμματος και του αρχηγού του Μεντερές στην οργάνωση του πογκρόμ , στο στήσιμο παρακρατικών ομάδων, στη συνεργασία και χρηματοδότηση εθνικιστικών οργανώσεων αλλά και την προπαγάνδα του τουρκικού τύπου που συνέβαλε στην έξαρση του φανατισμού και του εθνικιστικού κλίματος. Μέσα από τα βρεταννικά αρχεία, τις εκθέσεις του πρεσβευτή των ΗΠΑ, τις μυστικές συναντήσεις και διαβουλεύσεις , τα απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών , αλλά και τα έγγραφα της δίκης της Γιασιάντα το 1960 έρχεται στην επιφάνεια όλος ο μηχανισμός που στήθηκε για να εξοντωθεί το ακμάζον ελληνικό στοιχείο της Πόλης , για το οποίο μια μερίδα Τούρκων έτρεφε μίσος που μεταβαλόταν σε εθνική υστερία. Τα γεγονότα δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Το αντίθετο. Προετοιμάζονταν πολύ μεθοδικά από την Τουρκική κυβέρνηση πολλά χρόνια πριν με διάφορους εξοντωτικούς νόμους που είχαν ψηφιστεί και πολύ επώδυνα φορολογικά μέτρα που είχαν παρθεί.

Πίσω απ'όλα αυτά κρύβεται η πολιτική της Μ.Βρεταννίας στο Κυπριακό, ο τρόπος με τον οποίο πείθει τους Τούρκους να επαναπροσδιορίσουν την πολιτική τους στην Κύπρο και βέβαια οι προβοκατόρικες ενέργειες που πυροδοτούν τον φανατισμό και τον εθνικισμό των Τούρκων. 

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός  πώς το Δημοκρατικό Κόμμα του Μεντερές κατόρθωσε να διεισδύσει και να ελέγξει φοιτητικές οργανώσεις και εργατικά συνδικάτα και να χρησιμοποιήσει τα μέλη τους στις βίαιες ενέργειες εναντίον την ελληνικής κοινότητας σε μια προσπάθεια αποπροσανατολισμού τους από τα πραγματικά τους προβλήματα και την αναζήτηση των πραγματικών αιτίων για τη φτώχεια και την εξαθλίωσή τους. 

Η διεξοδική ανάλυση εκτείνεται σε θέματα υλικά και ηθικά, προσπαθεί να δώσει τις οικονομικές συνέπειες, το μέγεθος της καταστροφής, τους τρόπους που η ελληνική κυβέρνηση διεκδίκησε αποζημιώσεις, την επίθεση που δέχθηκε η ελληνική ορθόδοξη εκκλησία από τους φανατικούς μουσουλμάνους, αλλά και τη  δίκη της κυβέρνησης Μεντερές και των υπαιτίων καθώς και την τιμωρία που ακολούθησε.

 Μεγάλο πλεονέκτημα του βιβλίου είναι ότι, επειδή  ο συγγραφέας βάζει τα γεγονότα σε σειρά και η σκέψη του ακολουθεί μια συγκεκριμένη συλλογιστική πορεία που υποβοηθείται από τη ρέουσα γραφή, δεν είναι καθόλου κουραστικό.Μολονότι, λοιπόν,  η παρουσίαση όλων αυτών καταλαμβάνει 650 σελίδες περίπου, ο τρόπος γραφής του συγγραφέα είναι ελκυστικός και απόλυτα κατανοητός.
Εκτός από τις ενδείξεις και  τις αποδείξεις που συνέλεξε μέσα από το αρχειακό υλικό και τον τύπο της εποχής, παραθέτει ενενήντα φωτογραφίες από τις καταστροφές , τις λεηλασίες και γενικά την επέλαση της βίας πάνω σε ότιδήποτε ανήκε στην ελληνική κοινότητα. 
Οι φωτογραφίες αυτές τραβήχτηκαν από τον Δημήτριο Καλούμενο , φωτογράφο στην Κωνσταντινούπολη, με κίνδυνο της ζωής του. 

Ο Σπύρος Βρυώνης αφιερώνει αυτό το βιβλίο στο Δημήτριο Καλούμενο, του οποίου τη συμβολή στα όσα έχουν γίνει γνωστά σήμερα για το πογκρόμ θεωρεί πολύ σημαντική.

Ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για όποιον ενδιαφέρεται να μάθει όχι μόνο τι έγινε την 6η - 7η Σεπτεμβρίου 1955 στη Κωνσταντινούπολη αλλά κυρίως πώς οργανώθηκε αυτή η τρομερή πράξη βίας και ποια συμφέροντα προκάλεσαν αυτό που ο Αζιζ Νεσίν χαρακτήρισε  ως την τουρκική εκδοχή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου.

Σπύρος Βρυώνης, Ο μηχανισμός της καταστροφής. Το τουρκικό πογκρόμ της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2007